SPIS TREŚCI:
1. Rodzaje wypowiedzeń.
2. Podział zdań.
3. Rodzaje i gatunki literackie.
4. Epika, elementy świata przedstawionego.
5.Wiersz.
6. Synonimy, antonimy.
7. Związki frazeologiczne, archaizmy, neologizmy, wyrazy rodzime, zapożyczenia.
8.Wyrazy pokrewne. Rodzina wyrazów. Słowotwórstwo.
9. Bajka, baśń, legenda, mit.
10. Zdania złożone podrzędnie i współrzędnie.
11. Części zdania (podmiot, orzeczenie, okolicznik, dopełnienie, przydawka)
12. Części mowy: odmienne (rzeczownik, czasownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik)
i nieodmienne (przysłówek, spójnik, przyimek, partykuła, wykrzyknik).
13. Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.
......................................................................................................................
Rodzaje wypowiedzeń:
1. Zdanie (występuje czasownik w formie osobowej, np. Janek idzie do szkoły) Dziecko śpi (ono). Chętnie uczymy się biologii (my). Nie rozmawiajcie (wy).
Myślałam o nim (ja).
2. Równoważnik zdania - wyraz lub ciąg wyrazowy, formalnie nietworzący zdania (ponieważ nie zawiera orzeczenia/czasownika lub zawiera czasownik w formie nieosobowej), np. Znalezienie skarbu.
Adam wraca ze szkoły-zdanie
Powrót Adama ze szkoły-równoważnik zdania.
Pociąg odjeżdża. (zdanie)
Odjazd pociągu. (równoważnik)
Ala spotkała się z Kingą.
Spotkanie Ale z Kingą.
Nie rozmawiajmy.
Nie rozmawiać.
...........................................................................................................................................................................
Zdanie
Zdanie może być: pojedyncze (zawiera tylko 1 orzeczenie, np. Dzieci grają w piłkę) i złożone (posiada więcej niż 1 orzeczenie), np. Wieje silny wiatr i pada deszcz.
Zdanie pojedyncze dzielimy na nierozwinięte (Ania sprząta) i rozwinięte (Mała Ania sprząta swój pokój).
Zdania złożone dzielimy na złożone podrzędnie (jedno zdanie składowe określa drugie-możemy zadać pytanie, np. Kiedy wrócę, zjemy obiad- Zjem obiad (kiedy?)-kiedy wrócę i współrzędnie (zdania składowe nie określają się nawzajem, nie zadajemy pytań, np. Odrobię lekcję i obejrzę film)
..................................................................................................................................................................
RODZAJE LITERACKIE:
|
LIRYKA
|
EPIKA
|
DRAMAT
|
|
osobą wypowiadającą się
w dziele jest
PODMIOT LIRYCZNY
(inaczej osoba mówiąca, podmiot mówiący)
Cechy:
-ukazanie przeżyć, doznań
i uczuć podmiotu lirycznego
-metaforyczność języka (nagromadzenie środków stylistycznych, artystycznych, takich jak epitety, przenośnie, porównania itp.)
Podmiotu lirycznego nie należy utożsamiać z autorem.
Liryka bezpośrednia
(w 1 os., subiektywna)
Liryka pośrednia (bezosobowa lub w 3. os.)
|
NARRATOR:
-pierwszoosobowy-narracja pamiętnikarska
w 1 os., np. byłem, wróciłam (ja)
-trzecioosobowy
(wszechwiedzący),
np. mówił (on), uciekła (ona)
Narratora nie należy utożsamiać
z autorem utworu.
-fabuła (wydarzenia)
-świat przedstawiony
|
dialogi
(rozmowa 2 osób),
monologi (wypowiedź 1 osoby)
Budowa dramatu:
akty, sceny, didaskalia (tekst poboczny), dialogi (tekst główny), monologi.
-przeznaczony do wystawiania na scenie
-fabuła
|
|
GATUNKI LIRYCZNE:
|
GATUNKI EPICKIE:
|
GATUNKI DRAMATU:
|
|
np. WIERSZ HYMN
ODA PIEŚŃ
TREN FRASZKA
SONET (4 strofy, dwie pierwsze czterowersowe, dwie ostanie trzywersowe).
2 pierwsze zazwyczaj pełnią funkcje opisową, dwie ostatnie mają charakter refleksyjny.
|
np. OPOWIADANIE
POWIEŚĆ (m.in. obyczajowa, fantasy, detektywistyczna, historyczna, młodzieżowa, przygodowa)
NOWELA, PRZYPOWIEŚĆ, PAMIĘTNIK, DZIENNIK, OPOWIADANIE, EPOPEJA, BAŚŃ,
LEGENDA, MIT
FANTASY-PRZEDSTAWIA WYDARZ. ROZGRYW. SIĘ W ŚWIECIE FANTASTYCZ.,
W KTÓRYM RZĄDZĄ REGUŁY MAGII, WYSTĘPUJĄ BAŚNIOWE MIEJSCA, STWORZENIA, BOHATEROWIE WALCZĄ ZE ZŁEM
POWIEŚĆ OBYCZAJOWA-PREZENTUJE CODZIENNE ŻYCIE OKREŚLONEJ GRUPY SPOŁECZNEJ
POWIEŚĆ FANTASTYCZNO-NAUKOWA-PREZENTUJE WYDARZENIA ROZGRYWAJĄCE SIĘ W ODLEGŁEJ PRZYSZŁOŚCI LUB
W INNYCH CZĘŚCIACH WSZECHŚWIATA, WPŁYW ROZWOJU NAUKI I TECHNIKI NA LUDZKIE ŻYCIE, BOAHTEROWIE CZASEM PODRÓŻUJĄ W CZASIE, ZMAGAJĄ SIĘ Z MASZYNAMI, MIESZKAŃCAMI INNYCH PLANET.
|
KOMEDIA(np. ,,Zemsta")
TRAGEDIA (np. ,,Balladyna")
dramat romantyczny (np. ,,Dziady, cz. II")
|
ballada, satyra-gatunek mieszany
gatunki pograniczne: reportaż
SATYRA- UTWÓR WIERSZOWANY O CHARAKTERZE DYDAKTYCZNYM, KTÓREGO CELEM JEST KRYTYKA I OŚMIESZANIE WAD LUDZKICH, OBYCZAJÓW, POSTAW, NIE POKAZUJE WZORCÓW-UCZY PRZEZ NEGACJĘ, POSŁUGUJE SIĘ IRONIĄ I KARYKATURĄ, ZAWIERA ELEMENTY EPIKI (NARRATOR, FABUŁA) I DRAMATU (DIALOGI, MONOLOGI)
BALLADA-WIERSZOWANA OPOWIEŚĆ O NIEZWYKŁYCH, CZĘSTO FANTASTYCZNYCH WYDARZENIACH, UTRZYMANA W NASTROJU TAJEMNICZOŚCI, NAWIĄZUJE DO LEGEND LUB WIERZEŃ LUDOWYCH, Z EPIKI (NARRATOR, FABUŁA), LIRYKI (STROFY, POWTÓRZENIA, EPITETY, PORÓWNANIA, NASTROJOWOŚĆ, EMOCJONALNOŚĆ), DRAMATU (DIALOGI).
1. LIRYKA-POEZJA
2. EPIKA-PROZA
3. DRAMAT- UTWORY OPATRZONE W DIALOGI I MONOLOGI, WYSTĘP. AKTY, SCENY, DIDASKALIA (TEKST POBOCZNY)-KOMENTARZE, CZYNNOŚCI, KTÓRE WYKONUJE AKTOR, ZAPISANE NAJCZĘŚCIEJ POCHYŁĄ CZCIONKĄ. Didaskaliów nie czyta się podczas występu! To wskazówki dla aktorów (co mają robić, jakie czynności wykonać itp.)
NIEKTÓRE GATUNKI LIRYCZNE:
PIEŚŃ-UTWÓR STROFICZNY O REGULARNEJ BUDOWIE I WYRAZISTYM RYTMIE
HYMN-UROCZYSTA PIEŚŃ POCHWALNA O CHARAKTERZE RELIGIJNYM LUB PATRIOTYCZNYM, SŁAWIĄCA BOGA, OSOBĘ, BOHATERSKIE CZYNY, WIELKIE IDEE, OJCZYZNĘ.
CECHY HYMNU: PODNIOSŁY NASTRÓJ, PODMIOT ZBIOROWY (MY) ORAZ LICZNE APOSTROFY.
TREN-UTWÓR ŻAŁOBNY POŚWIĘCONY ZMARŁEJ OSOBIE, WYRAŻAJĄCY ŻAL PO JEJ ŚMIERCI ORAZ GŁOSZĄCY POCHWAŁĘ ZASŁUG I ZALET ZMARŁEGO.
FRASZKA-KRÓTKI WIERSZOWANY UTWÓR O RÓŻNORODNEJ TEMATYCE, ZWYKLE ŻARTOBLIWY, CZASEM REFLEKSYJNY, BYWA ZAKOŃCZONY PUENTĄ. (PUENTA-WYRAZISTE, ZWYKLE ZASKAKUJĄCE I DOWCIPNE ZAKOŃCZENIE TEKSTU, WYRAŻA GŁÓWNĄ MYŚL TEKSTU).
SONET- UTWÓR SKŁADAJĄCY SIĘ Z 14 WERSÓW PODZIELONYCH NA CZTERY ZWROTKI-DWIE PIERWSZE STROFY SĄ CZTEROWERSOWE I MAJĄ CHARKATER OPISOWY, DWIE KOLEJNE TRZYWERSOWE I MAJĄ CHARAKTER REFLEKSYJNY
NIEKTÓRE GATUNKI EPICKIE:
PRZYPOWIEŚĆ-UTWÓR DYDAKTYCZNY NIEWIELKICH ROZMIARÓW, W KTÓRYM PRZEDSTAWIONA HISTORIA OPRÓCZ SENSU DOSŁOWNEGO MA ZNACZENIE GŁĘBSZE, PRZENOŚNE (ALEGORYCZNE LUB SYMBOLICZNE)-PRZEKAZUJE WAŻNE PRAWDY MORALNE I UNIWERSALNE NAUKI DOTYCZĄCE NATURY LUDZKIEJ, UKAZUJE POSTAWY WARTE NAŚLADOWANIA.
EPOPEJA-ROZBUDOWANY WIELOWĄTKOWY UTWÓR, PISANY WIERSZEM, PRZEDSTAWIA DZIEJE BOHATERÓW NA TLE PRZEŁOMOWYCH DLA CAŁEGO NARODU WYDARZEŃ HISTORYCZNYCH, CHARKATERYZUJE SIĘ PODNIOSŁYM STYLEM, ZAWIERA PORÓWNANIA HOMERYCKIE, ROZPOCZYNA SIĘ INWOKACJĄ (NP.PAN TADEUSZ).
INNE GATUNKI EPICKIE: MIT, LEGENDA, BAŚŃ, PAMIĘTNIK, DZIENNIK, OPOWIADANIE, POWIEŚĆ ITD.
....................................................................................................................................................................................
W EPICE MOŻNA WSKAZAĆ
ELEMENTY ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO:
1) CZAS I MIEJSCE AKCJI
2) BOHATEROWIE:
-PIERWSZOOPLANOWI (GŁÓWNI)-MA DECYDUJĄCY WPŁYW NA WYDARZENIA
-DRUGOPLANOWI-POZOSTAJE W ZWIĄZKU Z GŁÓWNYM BOHATEREM, ALE NIE MA DECYDUJĄCEGO WPŁYWU NA WYDARZENIA
-EPIZODYCZNI-BIERZE UDZIAŁ W WYDARZENIACH NIEZBYT ISTOTNYCH DLA ROZWOJU AKCJI
3) FABUŁA (WSZYSTKIE WYDARZENIA PRZEDSTAWIONE W UTWORZE, ZDARZENIA), WĄTKI (CZĘŚĆ FABUŁY). FABUŁA MOŻE BYĆ JEDNOWĄTKOWA (NP. W NOWELACH) LUB WIELOWĄTKOWA (NP. W POWIEŚCIACH)
WĄTEK-SZEREG WYDARZEŃ ZWIĄZANYCH Z JEDNĄ LUB KILKOMA POSTACIAMI. WĄTKI GŁÓWNE (ZWIĄZANE Z POSTACIAMI PIERWSZOPLANOWYMI) I POBOCZNE (DOTYCZĄ POZOSTAŁYCH BOHATERÓW)
INNE ELEMENTY UTWORU EPICKIEGO:
PUNKT KULMINACYJNY-KLUCZOWY MOMENT W UTWORZE, W KTÓRYM AKCJA OSIĄGA NAJWYŻSZE NAPIĘCIE (ROZSTRZYGAJĄ SIĘ LOSY BOHATERÓW)
RETROSPEKCJA-PRZYWOŁANIE PRZEZ BOHATERA LUB NARRATORA WYDARZEŃ PRZESZŁYCH, WCZEŚNIEJSZYCH, KTÓRE ROZEGRAŁY SIĘ, ZANIM ZACZĘŁA SIĘ AKCJA UTWORU.
AKCJA-CIĄG WYDARZEŃ (W OBRĘBIE FABUŁY), KTÓRE ZMIERZAJĄ DO KONKRETNEGO ROZWIĄZANIA.
SKŁADNIKI AKCJI: EKSPOZYCJA, ZAWIĄZANIE AKCJI (ROZPOCZĘCIE), ROZWINIĘCIE AKCJI, PUNKT KULMINACYJNY, ROZWIĄZANIE AKCJI (ZAKOŃCZENIE)
TYPY BOHATERÓW: PIERWSZOPLANOWY, DRUGOPLANOWY, EPIZODYCZNY, ZBIOROWY (GRUPA POSTACI REPREZENTUJĄCA OKREŚLONA SPOŁECZNOŚĆ, NP. SZLACHTA), POZYTYWNY, NEGATYWNY, STATYCZNY (NIE ZMIENIA SWOJEJ POSTAWY), DYNAMICZNY (POD WPŁYWEM WYDARZEŃ PRZECHODZI WEWNĘTRZNĄ PRZEMIANĘ, NP. JACEK SOPLICA)
………………………………………………........................……………………………….......
WIERSZ:
-PODMIOT LIRYCZNY (osoba mówiąca)
-WIERSZ MOŻE BYĆ STROFICZNY, CZYLI PODZIELONY NA ZWROTKI (STROFA= ZWROTKA)
LUB WIERSZ CIĄGŁY (tekst ciągły bez podziału na zwrotki)
-ZAZWYCZAJ ZWROTKA SKŁADA SIĘ Z 4 WERSÓW
-WERS TO LINIJKA TEKSTU
-WIERSZ MOŻE BYĆ RYMOWANY LUB BEZ RYMÓW-ZWANY WIERSZEM BIAŁYM
WIERSZ SYLABICZNY-UTWÓR O JEDNAKOWEJ LICZBIE SYLAB W KAŻDYM WERSIE LUB POWTARZALNYM UKŁADZIE TYCH WERSÓW W STROFACH.
WIERSZ WOLNY-UTWÓR O SWOBODNEJ BUDOWIE (NP. O RÓŻNEJ LICZBIE SYLAB W WERSIE,
O STROFACH RÓŻNEJ WIELKOŚCI).
-RYMY W WIERSZU:
-KRZYŻOWY-ABAB (1 z 3, 2 z 4)
SCHOWA
DUDA
NOWA
BUDA
-PARZYSTY-AABB (1 z 2, 3 z 4)
SCHOWA
NOWA
DUDA
BUDA
-OKALAJĄCY-ABBA (1 z 4, 2 z 3)
SCHOWA
DUDA
BUDA
NOWA
RYMÓW SZUKAMY NA KOŃU KAŻDEGO WERSU W WIERSZU-
ZAZWYCZAJ SĄ TO OSTATNIE WYRAZY WERSU!
RYTM W WIERSZU WYZNACZA:
-JEDNAKOWA LICZBA SYLAB W WERSACH
-JEDNAKOWE RYMY
-JEDNAKOWA LICZBA WERSÓW W ZWROTKACH
rymy żeńskie -występują w wyrazach wielosylabowych, w których identyczne są ostatnie sylaby i samogłoski sylab przedostatnich (przywabi, ujedwabi)
rymy męskie-wystepują w wyrazach jednosylabowych o takich samych zakończeniach liczonych od ostatniej samogłoski (śpiew-drzew)
rymy gramatyczne -rymy utworzone z wyrazów należących do tej samej części mowy i mających tę samą formę gramatyczną (smakujesz-zepsujesz)
……………………………………………………..............…………..........................
SYNONIMY-WYRAZY BLISKOZNACZNE (mają podobne znaczenie)
miły- koleżeński, sympatyczny
przyjaciel-kolega, kumpel, kum
dom-mieszkanie, chata
wesoły-pogodny, radosny, szczęśliwy
gotować-pichcić, umrzeć-zgasnąć
HOMONIMY-wyrazy, które mają identyczną postać w zapisie i wymowie, ale różne niepowiązane ze sobą znaczenia (bez- przyimek, roślina/ ranny- dotyczący poranka, zraniony).
WYRAZY WIELOZNACZNE - wyrazy, które mają wiele znaczeń
(znaczenia te łączy określona podstawowa cecha)
zamek- 1. budowla obronna, 2. mechanizm w drzwiach, 3. rodzaj zapięcia
koło- 1. część pojazdu, 2. figura geometryczna, 3. grupa ludzi o wspólnych zainteresowanaich.
...............................................................................................................................................................................
ANTONIMY-WYRAZY O ZNACZENIU PRZECIWSTAWNYM
przyjaciel-wróg, nieprzyjaciel radość-smutek noc-dzień biały-czarny
Związek frazeologiczny-utrwalone w języku połączenie wyrazowe o stałym, przenośnym znaczeniu, niewynikającym z znaczeń jego poszczególnych składników.
np. robić z igły widły-przesadzać
twardy orzech do zgryzienia-trudna sprawa do rozstrzygnięcia
sokole oko-doskonały wzrok
PODZIAŁ ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH ZE WZGLĘDU NA BUDOWĘ:
FRAZY- mają postać równoważnika zdania lub zdania z orzeczeniem i podmiotem (głowa ciąży jak ołów, serce rośnie, klamka zapadła, cicha woda brzegi rwie)
ZWROTY- głównym członem jest czasownik (dolewać oliwy do ognia, klepać trzy po trzy, rozdzierać szaty)
WYRAŻENIA- głównym członem jest rzeczownik, przymiotnik lub przysłówek (gwóźdź programu, z krwi i kości, musztarda po obiedzie, ptasi móżdżek, biały kruk, dumny jak paw)
Pochodzenie związków frazeologicznych: mitologia (syzyfowa praca, pięta Achilles, stajnia Augiasza), Biblia (zakazany owoc, syn marnotrawny, droga krzyżowa, wieża Babel), historia (spartańskie warunki, kości zostały rzucone), literatura (być albo nie być-Hamlet, walczyć z wiatrakami-Don Kichot), przysowia (bez pracy nie ma kołaczy, nie suknia zdobi człowieka), życie codzienne (wyszło szydło z worka, wpaść z deszczu pod rynnę, kuć żelazo póki gorące)
ARCHAIZMY- wyrazy i wyrażenia przestarzałe, które wyszły z użycia (łagiew-butelka, zbrodzień-zbrodniarz, kajet-zeszyt)
NEOLOGIZMY- wyrazy które powstają dla nazwania nowych zjawisk lub przemiotów (czasoumilacz, reklamożercy, esemesować)
WYRAZY RODZIME- odziedziczone z języka prasłowiańskiego, z którego język polski się wywodzi (miłość, jabłko, kołacz, państwo)
ZAPOŻYCZENIA- wyrazy przyjęte z innnego języka, np. latynizmy z języka łacińskiego (diabeł, anioł, msza, kościół), germanizmy (burmistrz, handel, jarmark), rusycyzmy (czajnik, hołota, ohydny, kombajn), anglicyzmy (doping, toster, trend, bikini)
.........................................................................................................................................................................
Wyrazy pokrewne (pochodne):
DOM-domek, domator, domowy, domownik
OGRÓD-ogrodnik, ogrodowy, ogródek
domek- dom (temat słowotwórczy), -ek (końcówka fleksyjna)
zadomowiony - za (przedrostek), -owiony (przyrostek)
za-pisać (za=formant, pisać=podstawa słowotwórcza
pisarz (pis=podstawa słowotwórcza, arz=formant)
formanty: przedrostki, przyrostki
sąsiad-ka
grub-as
pal-arnia
pracow-nia
lis-ek
ptasz-ek
szkoła: szkółka, szkolny, szkolić -wyszkolić, szkolenie, przeszkolić,
szkolony, przeszkolenie, przeszkolony, wyszkolenie, wyszkolony
oboczności spółgłoskowe:
szkoła-szkolny ł:l
oboczności samogłoskowe:
szkoła-szkółka o:ó
przedrostek=prefiks, przyrostek=sufiks, międzyrostek=interfiks
(prefiksy, sufiksy i interfiksy to afiksy)
Przedrostki do wyrazu kupić (zakupić, odkupić, przekupić, wykupić)
Przyrostki do wyrazu dom (domek, domeczek, domowy, domator, domownik)
interfiksy (międzyrostki): RZECZYPOSPOLITEJ (RZECZ+ Y+POSPOLITA)
ZLEWOZMYWAK (ZLEW+O+ZMYWAK), ŁAMIGŁÓWKA (ŁAM+I_GŁÓWKA)
złożenia: samochód, czarodziej, pędziwiatr, wiercipięta, liczykrupa, pięciobój
zrosty: czcigodny, dobranoc, Krasnystaw, pięćset, Wielkanoc, okamgnienie
zestawienia: Nowy Rok, pociąg widmo, Stare Miasto, Wielki Piątek, Boże Narodzenie
Kóry ciąg wyrazów to wyrazy pokrewne do słowa KOT?
1. kot, kota, kotu, kota, kotem, kocie
2. koteczek, kotuś, kocur, kotek
Oczywiście, że 2 (są to wyrazy pokrewne)
/1 zestaw jest to odmiana wyrazu kot przez przypadki/
SŁOWOTWÓRSTWO
WYRAZ PODSTAWOWY-wyraz, od którego tworzymy inny wyraz
WYRAZ POCHODNY-wyraz utworzony od wyrazu podstawowego
DOM-DOMEK/ RĘKA-RĄCZKA
WYRAZY POCHODNE MOGĄ BYĆ JEDNOCZEŚNIE WYRAZAMI PODSTAWOWYMI DLA KOLEJNYCH SŁÓW. NA PRZYKŁAD RZECZOWNIK KOSZYK JEST WYRAZEM POCHODNYM UTWORZONYM OD RZECZOWNIKA KOSZ I WYRAZEM PODSTAWOWYM DLA SŁOWA KOSZYCZEK.
KOSZ-KOSZYK-KOSZYCZEK
DZIEŃ-DZIENNY-DZIENNIK
WIESZAĆ-ZAWIESZAĆ-ZAWIESZKA
WYRAZY POCHODNE TWORZY SIĘ OD WYRAZÓW PODSTAWOWYCH ZA POMOCĄ FORMANTÓW SŁOWOTWÓRCZYCH. CZĘŚĆ WSPÓLNA WYRAZU PODSTAWOWEGO I WYRAZU POCHODNEGO TO TEMAT SŁOWOTWÓRCZY.
WYRAZ PODSTAWOWY ----------WYRAZ POCHODNY = TEMAT SŁOWOTWÓRCZY + FORMANT
DOM------------------------DOMEK = DOM +EK
KSIĄŻKA--------------------------KSIĄŻKOWY = KSIĄŻK + OWY
LEK-----------------------------LEKARZ = LEK + ARZ
GOTOWAĆ------------------GOTOWANIE = GOTOW + ANIE
SPECJALISTA---------------------------SPEC = SPEC + 0
RĘKA-----------------------RĄCZKA = RĄCZ + KA
PIERÓG------------------------PIEROŻEK = PIEROŻ + EK
UPAŁ----------------------------UPALNY = UPAL + NY
ŚMIECH ---------------------ŚMIESZNOŚĆ = SMIESZ + NOŚĆ
W TEMACIE SŁOWOTWÓRCZYM MOGĄ ZACHODZIĆ OBOCZNOŚCI, CZYLI WYMIANA, ZANIK LUB POJAWIENIE SIĘ GŁOSEK.
ŁATA: ŁACIATY (T:C')
MLEKO: MLECZKO (K:CZ)
DACH:DASZEK (CH:SZ)
DĄB: DĘBOWY (Ą:Ę)
ANIOŁ: ANIELSKI (O: E, Ł:L)
PIES: PSI (P':P, E ZANIKA, S: S')
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY-CZĘŚĆ WSPÓLNA WYRAZU POCHODNEGO I WYRAZU PODSTAWOWEGO
FORMANT SŁOWOTWÓRCZY-CZĄSTKA, ZA POMOCĄ KTÓREJ TWORZY SIĘ NOWY WYRAZ
RODZAJE FORMANTÓW:
PRZEDROSTEK (OD-CZYTAĆ, NAD-WAGA, NIE-MODNY)
PRZYROSTEK (PIES-EK, SIŁ-OWNIA)
WROSTEK (GWIAZD-O-ZBIÓR, ŻYW-O-PŁOT, CUDZ-Y-SŁÓW, ŁAM-I-GŁÓWKA)
FORMANT ZEROWY-0
FUNKCJE FORMANTÓW:
FORMANT............................FUNKCJA, ZNACZENIE......................................PRZYKŁAD
-ANIE-ENIE-CIE-0..............NAZWY CZYNNOŚCI......ŚPIEW-ANIE MILCZ-ENIE WY-CIE BIEG-0
-ARZ -ACZ-ICIEL-YCIEL-NIK.................NAZWY WYKONAWCÓW CZYNNOŚCI...............LEK-ARZ SPAW-ACZ STRO-ICIEL MARZ-YCIEL POMOC-NIK
-NIK -ACZ -ARKA-AK......................NAZWY NARZĘDZI I URZĄDZEŃ....................CELOW-NIK ROZPYL-ACZ ZMYW-ARKA ZMYW-AK
-OŚĆ -STWO-OTA-0...................NAZWY CECH.................STAŁ-OŚĆ LENI-STWO GŁUP-OTA BŁĘKIT-0
-EC-EK-ACZ-US-AK-ARZ-ICZ.............NAZWY NOSICIELI CECH......STARZ-EC ŚMIAŁ-EK SIŁ-ACZ NER-US PROST-AK MOC-ARZ KARIEROW-ICZ
-OWNIA-ISKO-ALNIA-ARNIA.................NAZWY MIEJSC............SIŁ-OWNIA LODOW-ISKO PRZECHOW-ALNIA STOL-ARNIA
-ANIN -AŃCZYK-AK-AL -.........................NAZWY MIESZKAŃCÓW........................GDAŃSZCZ-ANIN AFRYK-AŃCZYK POL-AK GÓR-AL PERS-0
-KA -OWA-YNI-ICA...................NAZWY ŻEŃSKIE..............SĄSIAD-KA KRAWC-OWA ZDOBYWCZ-YNI SŁON-ICA
-EK-IK-YK-KA.....................NAZWY ZDROBNIAŁE..........PIES-EK BATON-IK KOC-YK MAŁP-KA
-ISKO -YSKO ......................NAZWY ZGRUBIAŁE...........KOC-ISKO PTASZ-YSKO
RDZEŃ WYRAZU-NAJMNIEJSZA, NIEPODZIELNA CZĄSTKA WYRAZU POSIADAJĄCA SAMODZIELNE ZNACZENIE. PRZYKŁADOWO RDZENIEM RZECZOWNIKÓW GÓRAL I PAGÓREK ORAZ PRZYMIOTNIKÓW GÓRALSKI I GÓRSKI JEST CZĄSTKA -GÓR-. RDZENIEM MOŻE BYĆ TAKŻE CAŁY WYRAZ NIEPODZIELNY SŁOWOTWÓRCZO, NP. MUR, DOM, KOT
RODZINA WYRAZÓW-GRUPA WYRAZÓW ZAWIERAJĄCA TEN SAM RDZEŃ. WSZYSTKIE SŁOWA WCHODZĄCE W SKŁAD DANEJ RODZINY (MAJĄCY WSPÓLNY RDZEŃ) TO WYRAZY POKREWNE.
WYRAZ ZŁOŻONY- WYRAZ POCHODNY UTWORZONY OD DWÓCH LUB WIĘCEJ WYRAZÓW PODSTAWOWYCH (NP. SŁOWO DOBRANOC: DOBRA+NOC)
TYPY WYRAZÓW ZŁÓŻONYCH
1. ZŁOŻENIE- POŁĄCZENIE DWÓCH WYRAZÓW ZA POMOCĄ WROSTKA -O, -I, -Y (GAZOCIĄG, LISTONOSZ, PRACODAWCA, ŻYCIODAJNY, ZIELONOOKI, DUSIGROSZ, MĘCZYDUSZA, CUDZYSŁÓW
2. ZROST-BEZPOŚREDNIE POŁĄCZENIE (ZROŚNIĘCIE SIĘ) DWÓCH WYRAZÓW LUB WYRAZU I CZĄSTKI, KTÓRA NIE WYSTĘPUJE JAKO SAMODZIELNE SŁOWO (WIARYGODNY, WIELKANOC, EKOSYSTEM, WSZECHMOCNY, ARCYMISTRZ, MULTIMEDIALNY, MINISPÓDNICZKA, KONTRAKT)
3. ZESTAWIENIE-POŁACZENIE DWÓCH LUB WIĘCJ WYRAZÓW PISANYCH ODDZIELNIE, ALE TWORZĄCYCH JEDNĄ NAZWĘ (CZARNA JAGODA, SĄD OSTATECZNY, KURZA ŚLEPOTA, WIECZNE PIÓRO, BOŻE NARODZENIE, AMERYKA POŁUDNIOWA, PASTA DO ZĘBÓW)
W ZROSTACH I ZŁOŻENIACH MOGA WYSTĄPIĆ PODOBNE CZĄSTKI: -O, -I, Y, ALE TYLKO W ZROSTACH POSZCZEGÓLNE TEMATY SŁOWOTWÓRCZE PO ODDZIELENIU STANOWIA LOGICZNĄ CAŁOŚĆ ZNACZENIOWĄ, NP. W ZROŚCIE MYSIKRÓLIK ODDZIELONE TEMATY ZACHOWUJĄ OSOBNE ZNACZENIE: KRÓLIK (JAKI?) MYSI/ W ZŁOŻENIU CHWALIPIĘTA ODDZIELONE CZŁONY TRACĄ ZNACZENIE: CHWAL I PIĘTA.
...................................................................................................................................................................
|
BAJKA
|
BAŚŃ
|
LEGENDA
|
MIT
|
|
Utwór zawiera morał.
Bohaterowie uosabiają wady
i zalety.
Posiada charakter dydaktyczny-uczy.
Bohaterami bajek mogą być ludzie,
a także zwierzęta
i przedmioty, które uosabiają typy ludzkie i cechy charakteru. Najczęściej jednak są nimi zwierzęta.
Krótki, żartobliwy, zazwyczaj wierszowany utwór.
|
Zdarzenia rozgrywają się w bliżej nieokreślonym miejscu i czasie, np.: za górami, za lasami...
dawno, dawno temu (nieokreślony czas
i miejsce akcji)
Utwór pełni funkcję dydaktyczną-uczy.
Utwór kończy się zazwyczaj zwycięstwem dobra nad złem.
Bohaterowie dysponują magicznymi przedmiotami.
-fantastyczni bohaterowie
i zdarzenia.
-szczęśliwe zakończenie-morał.
|
Utwór dotyczy historycznych miejsc, osób i zdarzeń. Często czas zdarzeń wyznacza panowanie władcy.
Fantastyczna opowieść ludowa przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Tematem są, np: początki miast lub państw, powstanie nazw.
Bohaterami są zarówno postaci rzeczywiste, jak
i fantastyczne, posługująca się elementami niezwykłości oraz cudowności, związanej z życiem świętych
i męczenników.
|
-fantastyczni
i realistyczni bohaterowie,
-opowieść
o otaczającym ludzkość świecie, opisująca historię bogów, demonów, legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia świata
i człowieka. Próbowała ona dać wyjaśnienie odwiecznych zagadnień bytu ludzkiego, życia
i śmierci, dobra i zła, jak również istnienie zjawisk przyrody.
|
ZDANIA WSPÓŁRZĘDNE (nie zadaje się pyt., zdania składowe -równorzędne):
1. Zdanie łączne
1 2
Sprząta pokój i słucha muzyki ..1..............2...
Zdania współrzędne łączne mogą być połączone bez użycia spójnika
1 2
Sprząta pokój, słucha muzyki
spójniki: i, oraz, a, ani, jak również
2. Zdanie wynikowe ....1..>..............>......2...
1 2
Sprząta pokój, więc włączył muzykę
spójniki: więc, toteż, dlatego, zatem
3. Zdanie rozłączne ....1....<................>....2....
Czynności o których jest mowa w obu zdaniach, nie mogą być wykonywane jednocześnie (wykluczają się)
1 2
Wyłączy pralkę lub zrobi pranie.
spójniki: albo, czy, lub, bądź
4. Zdanie przeciwstawne .....1....>................<......2.......
Treści obu zdań kontrastują ze sobą
Zdania współrzędne przeciwstawne połączone są spójnikami przeciwstawnymi:
1 2
Włączył muzykę, ale przestał sprzątać.
spójniki: ale, a, lecz, jednak, zaś, natomiast
ZDANIA ZŁOŻONE PODRZĘDNIE
Jedno zdanie jest rozwinięciem treści drugiego.
Jedna część jest nadrzędna (to od niej kierujemy pytanie), uzyskując odp. w 2 zd. składowym (podrz.)
1. Zdanie dopełnieniowe
1 2
Czyta poradnik o tym (o czym?), co najbardziej go interesuje
.....1.......
...........2..........
2. Zdanie przydawkowe
1 2
Czyta tyle lektur (ile?), ile wypożyczy
.........1.....
.........2.............
3. Zdanie okolicznikowe
1 2
Czyta wtedy (kiedy?), kiedy ma czas
......1.......
..........2.........
4. Zdanie podmiotowe
1 2
Ten czyta (kto?), kto lubi
...1.....
.......2.....
1 2
Kto się uczy, /ten ma dobre oceny.
........2......
.....1.....
5. Zdanie orzecznikowe
1 2
Książka jest taka (jaka jest?), że trudno się oderwać.
......1.....
.........2........
Zdania podrzędne:
Zdania podrzędne podmiotowe
(odpowiadają na pytania: kto? co?)
Zdania podrzędne orzecznikowe
(odpowiadają na pytania: czym jest? jaki jest? kim jest?)
Zdania podrzędne dopełnieniowe
(odpowiadają na pytania przypadków zależnych: kogo? czego? komu? czemu?
kogo? co? kim? czym? o kim? o czym?)
Zdania podrzędne przydawkowe
(odpowiadają na pytania: jaki? jaka? jakie?który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?)
Zdania podrzędne okolicznikowe:
Zdania okolicznikowe miejsca
Wskazują miejsce i kierunek.
(odpowiadają na pytania: gdzie? skąd? dokąd? którędy?)
Zdania okolicznikowe czasu
Wskazują na czas dokonania czynności zdania nadrzędnego.
(odpowiadają na pytania: kiedy? odkąd? jak długo? dopóki? jak często?)
Zdania okolicznikowe celu
Wskazują, w jakim celu wykonana jest czynność.
(odpowiadają na pytania: po co? na co? w jakim celu?)
Zdania okolicznikowe przyczyny
Wyrażają przyczynę tego, o czym się mówi w zdaniu.
(odpowiadają na pytania: dlaczego? czemu? przez co? za co? wskutek czego? z jakiego powodu? z jakiej przyczyny?)
Zdania okolicznikowe sposobu
Wskazują, w jaki sposób odbywa się czynność.
(odpowiadają na pytania: jak? w jaki sposób? jakim sposobem?)
Zdania okolicznikowe przyzwolenia
Zawierają myśl sprzeczną z tym, o czym się mówi w zdaniu nadrzędnym.
(odpowiadają na pytania: mimo czego? mimo co? wbrew komu? na przekór komu?)
Zdania okolicznikowe stopnia i miary
Wskazuje na stopień lub miarę ujawnienia czynności.
(odpowiadają na pytania: jak? jak bardzo? o ile? jakim sposobem?)
Zdania okolicznikowe warunku
Wskazują warunki, przy których czynność zdania nadrzędnego może być wykonana.
(odpowiadają na pytania: pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?)
Wielokrotnie złożone:
Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę, którą jutro muszę oddać do biblioteki.
...........1......< >.........2........ (którą?)
........3......
1-2 zdanie współrzędnie złożone rozłączne, 3 zd.podrzędne przydawkowe
Matka (1a), marszcząc brwi (2), powiedziała synowi (1b), że zabierze wszystkie jego płyty (3), jeśli będzie tak głośno słuchał muzyki (4).
1 a i 1 b-zdanie główne, nadrzędne względem wypowiedzenia 2 i 3
2-imiesłowowy równoważnik zdania podrzędny względem zdania 1
3-zdanie dopełnieniowe, podrzędne względem zdania 1
4-zdanie okolicznikowe warunku, podrzędne względem zdania 3
......1a...... ........1 b.........
jak? ......2..... co?...........3.........
pod jakim ........4.................
warunkiem?
............................................................................................................................................................................
Części zdania
ORZECZENIE:
-CZASOWNIKOWE: WYBILI SZYBĘ W KLASIE. WYRAŻONE FORMĄ OSOBOWĄ,
CZASEM MOŻE BYĆ WYRAŻONE FORMĄ NIEOSOBOWĄ-NO, -TO-WYBITO SZYBĘ
LUB BEZOKOLICZNIKIEM- WYBIĆ SZYBĘ.
-ZŁOŻONE- ULA POTRAFI ŚPIEWAĆ., ONA WSZYSTKO UMIE ZAŁATWIĆ.
-IMIENNE: ŁĄCZNIK + ORZECZNIK
STAĆ RZECZOW. PRZYMIOT. PRZYSŁÓWEK
ZOSTAĆ W NARZĘD. W MIANOW.
BYĆ
MAREK JEST NAUCZYCIELEM/ UPRZEJMY/ NIEOPODAL
Łącznik+ orzecznik=orzeczenie imienne
łącznik: być, stać, zostać
orzecznik: rzeczownik, przymiotnik, zaimek rzeczowny i przymiotny, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik
Orzeczenie imienne:
jestem pilotem (rzeczownik)
byłem dobry (przymiotnik
będziesz pierwszy (liczebnik)
stanę się kimś (zaimek rzeczowny)
jesteś interesująca (imiesłów przymiotnikowy czynny)
zostanie wykonana (imieśłów przymiotnikowy bierny)
jest ze stali (wyrażenie przyimkowe)
było sympatycznie (przysłówek)
........................................................................................................................................................................................
FORMA GRAMATYCZNA PODMIOTU:
MIANOWNIK DOPEŁNIACZ
(KTO? CO?) (KOGO? CZEGO?)
BRAT ŚPIEWA. SYNA NIE MA.
CZĘŚCI MOWY W FUNKCJI PODMIOTU:
RZECZ. -Syreny wyły nieprzerwanie
PRZYMIOTNIK-GŁODNY POPROSIŁ O CHLEB
IMIESŁÓW PRZYMIOT.- PALĄCY WYSZLI NA BALKON
ZAIMEK-ON ŚPI
LICZEBNIK-DRUGI WSTAŁ
PODMIOT DOMYŚLNY-IDZIEMY (MY), JEST SOLIDNY (ON).
Zdanie bezpodmiotowe -Błyskało w oddali.
Podmiot:
-w mianowniku - Malarz maluje obraz.
-w dopełniaczu -Nie ma Agnieszki.
-domyślny - Piszę list. (ja)
-szeregowy -Joanna, Ula i Kasia poszły do domu.
Rodzaje podmiotów: szeregowy, domyślny, logiczny (wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w dopełniaczu, występuje w zdaniach oznaczających nadmiar, niedobór lub brak, np. Nie ma go w domu), gramatyczny (wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku, np. Kobieta weszła do pokoju).
Zdanie bezpodmiotowe-zdanie, w którym nie ma podmiotu oraz w którym podmiotu nie można określić na podstawie orzeczenia. Mogą dotyczyć czynności lub stanów bliżej nieokreślonych osób (Bawiono się do rana), mówić o zjawiskach przyrody (Wypogodziło się) lub o uczuciach i doznaniach (Było zimno).
Zdania bezpodmiotowe- Zanosi się na burzę. Podano do stołu.
...............................................................................................................................................................................
Przydawka to część zdania określająca rzeczownik.
Może być wyrażona przymiotnikiem (np. ładny kwiatek),
zaimkiem przymiotnym (np. mój kwiatek),
imiesłowem przymiotnikowym czynnym (np. rosnący kwiatek),
imiesłowem przymiotnikowym biernym (np. podlany kwiatek),
liczebnikiem (np. podlałem już trzeci kwiatek),
wyrażeniem przyimkowym (np. sweter z wełny).
Przydawka odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które?
czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?
Przydawka przymiotna: Zrobiliśmy wielki bałagan.
Przydawka rzeczowna: Warszawa leży nad rzeką Wisłą.
Przydawka dopełniaczowa: Brat Pawła uprawia boks.
Przydawka przyimkowa: W szafie wisi sukienka w kropki.
..............................................................................................................................................................................
DOPEŁNIENIE -jest określeniem czasownika
(odpowiadają na pytania przypadków zależnych:
kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim?
o czym? –OPRÓCZ MIANOWNIKA).
ŁUKASZ ROZMAWIA O SWOJEJ SIOSTRZE. (O KIM, O CZYM?)
Dopełnienie może być wyrażone:
-rzeczownikiem (Dostrzegłem Marka. Oglądam film.)
-zaimkiem rzeczownym (Wierzę tobie)
-wyrażeniem przyimkowym (Spaceruję z ojcem)
lub użytym w znaczeniu rzeczownika
-liczebnikiem (Trafiłem pięć)
-przymiotnikiem (Wspomóż biednego)
-bezokolicznikiem (Pomóż zanieść)
Dopełnienie bliższe -przy przekształceniu zdania ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem
Malarz maluje (co?) obraz farbami. Obraz jest malowany farbami przez malarza.
Dopełnienie dalsze-nie zmienia swojej funkcji składniowej, zachowując swoją formę.
Malarz maluje obraz (czym?) farbami. Obraz jest malowany farbami przez malarza.
......................................................................................................................................................................
OKOLICZNIK -jest określeniem czasownika
|
Nazwa
|
Przykładowe zdanie
|
|
okolicznik celu
|
|
Idę po truskawki. (po co? na co? w jakim celu?) Zaprosiła ich na podwieczorek.
|
|
|
okolicznik miejsca
|
Idę na północ. gdzie? skąd? dokąd?
Maria mieszka w Krakowie.
|
|
okolicznik przyczyny
|
|
Nie przyszedł z powodu choroby. Zmęczył się od jazdy. (dlaczego? czemu? przez co? za co? wskutek czego? z jakiego powodu?)
|
|
| okolicznik skutku |
|
Bezskutecznie ratował psa. (Z jakim skutkiem?)
|
|
|
okolicznik sposobu
|
|
Mówił z zaangażowaniem. (jak? w jaki sposób?) Przeczytał głośno list od matki.
|
|
|
okolicznik porównawczy
|
|
Uparł się jak osioł.
|
|
|
okolicznik stopnia
|
|
Bardzo podobał mi się ten film. (jak? jak bardzo? o ile? jakim sposobem?)
|
|
|
okolicznik warunku
|
|
Przy szczęściu może to uczynię. (pod jakim warunkiem?
w jakim wypadku?) Niczego nie osiągniesz bez nauki.
|
|
|
okolicznik przyzwolenia
|
Zrobię to mimo zakazu. (mimo czego?)
Przyjechał mimo choroby.
|
okolicznik czasu- kiedy? od kiedy? do kiegy? jak długo? Rano udali się na policję.
Pójdę 1 do sklepu,/ kiedy Ania 2 wróci ze szkoły.
.....1..........kiedy?
............2........
zdanie złożone podrzędne okolicznikowe czasu
................................................................................................................................................................................
CZĘŚCI MOWY
ODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
RZECZOWNIK (LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI),
CZASOWNIK (LICZBY, OSOBY, RODZAJE, CZASY, TRYBY, STRONY,
ASPEKTY-DOKONANY, NIEDOKONANY,
PRZYMIOTNIK (JAK RZECZOWNIK +STOPNIOWANIE),
LICZEBNIK (JAK RZECZOWNIK),
ZAIMEK (JAK RZECZOWNIK)
RZECZOWNIK:
L.POJ. L.MNOGA
M. kto? co? PRZYJACIEL PRYJACIELE
D. kogo? czego (nie ma)? PRZYJACIELA PRZYJACIÓŁ
C. komu? czemu PRZYJACIELOWI PRZYJACIOŁOM
(się przyglądam)?
B. kogo? co (widzę)? PRZYJACIELA PRZYJACIÓŁ
N. z kim? z czym (idę)? PRZYJACIELEM PRZYJACIÓŁMI
kim? czym (się posługuję)?
Msc. o kim? o czym (mówię)? PRZYJACIELU PRZYJACIOŁACH
W. (o!) PRZYJACIELU PRZYJACIELE
|
Liczba pojedyncza
|
Liczba mnoga
|
|
-r. męski, np.:
(ten) mężczyzna, (ten) obraz
|
r. męskoosobowy
mężczyźni, obrazy
|
|
-r. żeński
(ta) książka (ta) kobieta
-r. nijaki(to) dziecko (to) jajko
|
r. niemęskoosobowy
książki kobiety
dzieci jajka
|
rodzaj męski (TEN): samochód, wiatr, rycerz, tygrys, księżyc
rodzaj żeński (TA): rzeka, piosenka, koperta, dobroć, chmura, biedronka
rodzaj nijaki (TO): krzesło, drzewo, boisko, niemowlę, zachowanie, powietrze
Rzeczowniki:
-abstrakcyjne (nienawiść, złość, miłość, myśl, tęsknota itd.)
-konkretne: nieżywotne (kosz, tablica), żywotne (pies-nieosobowe , człowiek, nauczyciel-osobowe)
-własne (pisane wielką literą: Anna, Pomorze, Wisła) i pospolite (droga, dom)
Deklinacja-to odmiana przez przypadki
teamat- to część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki
końcówka-zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu
pol-e (pol- temat, e-końcówka), pol-a, pol-u, pol-e, pol-em, pol-u
Rzeczowniki o nieregularnej odmianie:
-występujące tylko w lp., np. młodzież, szlachta, poświęcenie, ropa, powietrze
-mające tylko lm., np. drzwi, skrzypce, usta, spodnie, sanie, imieniny, urodziny, wakacje, Czechy, Tatry
-o dwóch różnych tematach fleksyjnych w lp. i lm., np. rok-lata, człowiek-ludzie
-nieodmienne, np. origami, jury, atelier, boa, kiwi, kakao, menu
-nieodmienne w lp., ale odmienne w lm., np. muzeum, liceum, archiwum
-mające w lp. dwie formy rodzajowe, np. rodzynek-rodzynka
............................................................................................................................................................
CZASOWNIK:
L.POJ. L.MNOGA
1.JA MALUJĘ 1. MY MALUJEMY
2.TY MALUJESZ 2. WY MALUJECIE
3.ON, ONA, ONO MALUJE 3. ONI, ONE MALUJĄ
RODZAJ-L. POJEDYNCZA: MĘSKI: MALOWAŁ, ŻEŃSKI-MALOWAŁA, NIJAKI-MALOWAŁO
L.MNOGA: MĘSKOOSOBOWY: MALOWALI, NIEMĘSKOOSOBOWY: MALOWAŁY
CZAS: PRZESZŁY-MALOWAŁ, PRZYSZŁY-POMALUJĘ (prosty), BĘDĘ MALOWAŁ (złożony), TERAŻNIEJSZY-MALUJĘ
TRYBY:
-OZNAJMUJĄCY-MALUJĘ ROZKAZUJĄCY: MALUJ PRZYPUSZCZAJĄCY: MALOWAŁBYM
tryb rozkazujący
l.poj.
ja -
ty -czekaj
on/ona/ono-niech czeka
l.mn.
my czekajmy
wy czekajcie
oni/one niech czekają
Strony:
Asia maluje usta. Mama ubiera Kasię (czynna)
Usta są malowane przez Asię. Kasia jest ubierana przez mamę (bierna)
Asia maluje się. Kasia ubiera się (zwrotna)
Aspekty:
dokonany-informują o czynności zakończonej (pomalowałem, zrobiła, wróciło),
niedokonany-informują o przebiegu lub trwaniu czynności (maluję, robiła, wracało)
Czasowniki przechodnie: to te, które posiadają formy strony biernej, np. budował-był budowany, wykona-zostanie wykonana, reperuje-jest reperowany
Czasowniki nieprzechodnie: to te, które nie posiadają form strony biernej, np. stać, leżeć, spać, żartować, dostać, hałasować, żyć, lecieć, fruwać.
Nieosobowa forma czasownika:
-bezokoliczniki (ć, c)- biegać, biec, grać, gryźć, czytać, móc, piec
-formy zakończone na -no, -to (czytano, zrobiono, umyto, odkryto
-imiesłowy przymiotnikowe (czynne: myślący, dotykające/bierne-odkryty, widziana),
-imiesłowy przysłówkowe (współczesne: rysując, niosąc/uprzednie: ujrzawszy, zjadłszy)
koniugacja -to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.
IMIESŁOWY
Imiesłowy tworzymy od czasowników.
Imiesłowy przymiotnikowe:
1. czynne (ący, ąca, ące) -tworzymy od tematu 3.os.l.mn. czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych (myśl-ą) za pomocą przyrostka -ąc z końcówkami przymiotnikowymi
-y, e, a, ego itd.
piszący, biegnąca, krzyczące
2. bierne -tworzymy od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników
przechodnich: czyta-łem za pomoca przyrostków -n, on, t
z końcówkami przymiotnikowymi -y, a, e, ego itd.
czytany, robiona, obłożona, umyte, odkryty
Imiesłowy przysłówkowe:
1. współczesne-tworzymy od tematu 3.os. l.mn. czasu teraźniejszego
czasowników niedokonanych-pisz-ą za pomocą przyrostka ąc
pisząc, czytając, robiąc
2. uprzednie-towrzymy od tematu czasu łego czasowników dokonanych
przeczyta-łem za pomocą przyrostków -wszy, -łszy
zrobiwszy, zjadłszy, wykonawszy, usiadłszy, skończywszy
1 wyraz/ 2 imiesłów czynny/ 3 imiesłów bierny/ 4 imiesłów współczesny/ 5 imiesłów uprzedni
czytać - czytający-czytany-czytając ----------5------------(im.uprzed.)
przeczytać- ---------2------ przeczytana-------------4------------przeczytawszy
gotować-gotujący-gotowany-gotując--------------------5----------------
ugotować----------2-----------------ugotowana-------4------------ugotowawszy
..........................................................................................................................................................................
LICZEBNIKI:
-GŁÓWNE-JEDEN, DWA, PIĘĆ
-UŁAMKOWE- ĆWIERĆ, PÓŁTORA , JEDNA DRUGA, DWIE TRZECIE
-ZBIOROWE-PIĘCIORO, DWANAŚCIORO, ośmioro, KILKORO
(liczebników zbiorowych nie można utworzyć od: zero, jeden, sto, tysiąc, milion, miliard)
-PORZĄDKOWE-PIERWSZY, PIĄTY, SETNY, CZTERDZIESTY
-MNOŻNE/WIELOKROTNE-POTRÓJNY, POCZWÓRNY, PIĘCIOKROTNY, OŚMIOKROTNY
-nieokreślone-kilka, kilkunastu, niewiele, kilkaset WIELE, KILKADZIESIĄT
-WIELORAKIE -DWOJAKI, TROJAKI, SIEDMIORAKI
(TWORZY SIĘ JE OD LICZEBNIKÓW ZBIOROWYCH DWOJE, TROJE)
liczebniki proste: dwa, trzy, dziesięć
liczebniki złożone: dwadzieścia pięć, milion trzysta czterdzieści dwa
.....................................................................................................................................................................................
ZAIMEK:
Ze względu na funkcję:
-OSOBOWY-JA, TY, MY, WY, ONE, ONI
-WSKAZUJĄCY- TEN, TAMTEN, ta, to, tamci, tacy, TAKI, ÓW, OWAKI, TU, TAM, TĘDY
-ZWROTNY-SIEBIE, SIĘ, SOBĄ, sobie
-PYTAJĄCY/PYTAJNY-KTO, CO, która, którzy, jaka, jacy, CZYJ, ILE, JAK, GDZIE, KIEDY
-PRZECZĄCE- NIKT, NIC, NICZYJ
-NIEOKREŚLONE- KTOŚ, COŚ, KTOKOLWIEK, KIEDYŚ, JAKIŚ, GDZIEŚ
-DZIERŻAWCZE-MÓJ, SWÓJ, TWÓJ, WASZ, JEJ, JEGO, NASZ
Ze względu na rodzaj odmiany:
odmienne:
-rzeczowne (ja, ty, on, my, ono, wy, cos, ktoś, nikt, nic, kto, co itd.)
-przymiotne (mój, wasz, swój, taki, tamten, który, ta, te, czyj, inny itd.)
-liczebne (ile, tyle)
nieodmienne:
-przysłowne (tam, tu, wtedy, tak, kiedy, gdzie, skąd, dokąd, którędy, stamtąd, gdzieś, kiedyś, tamtędy)
.......................................................................................................................................................................
PRZYMIOTNIK (jaka, jakie, jaki, który, która, które, czyj, czyja, czyje)-np: miła, miłe, miły, chorzy, pewna
Stopniowanie regularne, nieregularne, opisowe, np. regularne (wesoły-weselszy-najweselszy/śmiały-smielszy-najśmielszy) nieregularne (dobry-lepszy-najlepszy/ duży-większy-największy),
opisowe (stanowczy-bardziej stanowczy-najbardziej stanowczy/ kolorowy-mniej kolorowy, najmniej kolorowy). NIE STOPNIUJĄ SIĘ JEDYNIE PRZYMIOTNIKI OZNACZAJĄCE STAŁĄ CECHĘ CZEGOŚ, Z KTÓREGO WYKONANO OKRESLONY PRZEDMIOT, NP. PŁÓCIENNE PRZEŚCIERADŁA, ŻELAZNA ZBROJA.
Stopień równy, wyższy i najwyższy.
stopniowanie regularne: mocny-mocniejszy-najmocniejszy
stopniowanie nieregularne: zły-gorszy-najgorszy
stopniowanie opisowe: śliski-mniej śliski-najmniej sliski, słony-bardziej słony-najbardziej słony
……………………………………………………………………………………………………………………
NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
PRZYIMEK: NAD, POD, PRZY, PRZEZ, PONAD, NA, W, OD, DO, ZA, POZA, SPOZA, U, BEZ
przyimki proste: w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, miedzy
przyimki złożone: obok, około, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo
......................................................................................................................................................................
SPÓJNIKI (spaja, łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniach złożonych):
I, A, ALE, LECZ, BO, ŻE, PONIEWAŻ, GDY, JEŻELI, PONADTO, JAKKOLWIEK, LUB
spójniki wspórzędne: i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jendak, zaś, natomiast, albo, lub, czy,
bądz, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudziez
spójniki podrzędne: że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim
..........................................................................................................................................................
WYKRZYKNIK (wyrażają uczucia, emocje, rozkazy, wolę mówiącego, wzruszenie, zawołanie):
ACH! HEJ! HA! OCH! FE! OJEJ! WIO! PRR, A SIO, KAP, HOP! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
............................................................................................................................................................
PARTYKUŁA (wyraza, uwydatnia pytanie, rozkaz, zaprzeczenie, przypuszczenie, zyczenie):
-PYTAJĄCA-CZY
-ŻYCZĄCA- ABY, OBY, ŻEBY, BODAJ
-ROZKAZUJĄCA- NIECH, NIECHAJ
-PRZYPUSZCZAJĄCA-BYM, BY, BYŚ
-WZMACNIAJĄCA-ŻE, TO, Ż, NO, CI, Ć
-twierdząca -tak
-mnożna-razy
-przecząca-nie, ani (Ani mi się śni!)
-wątpiąca -bodajże
WYRAŻAJĄCA OGRANICZENIE: DOPIERO, PRZYNAJMNIEJ, CHOCIAŻ, JEDYNIE, TYLKO
partykuły: bym, byś, by, bysmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj,
byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li (chodźże, czyż, znaszli)
........................................................................................................................................................................
-PRZYSŁÓWEK: JAK? GDZIE? KIEDY? NP.: DOBRZE, WSPANIALE, NIEDALEKO, NIEOPODAL, JUTRO, WCZORAJ, MIŁO, DZIŚ
Przysłówek to nieodmienna część mowy, ale się stopniuje
ładnie-ładniej-najladniej
źle-gorzej-najgorzej
słodko-bardziej słodko-najbardziej słodko
......................................................................................................................................................................
Wyrażenie przyimkowe (najczęściej przyimek+ rzeczownik), np. w domu, do szkoły
Wyrażenie przyimkowe połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, przymiotnikiem
(w użyciu rzeczownym) albo zaimkiem: na plażę, do dwudziestu, u ciebie, w garść, w tle, po szkole,
po chodniku, z papieru.
|
