·         antyk (od IV tysiąclecia p.n.e. do 476 r. n.e.

·         średniowiecze – od V w. do XV wieku (1453 r.)

·         renesans – XV/ XVI

·         barok – XVII do połowy XVIII

·         oświecenie – koniec XVIII, począt. XIX w.

·         romantyzm – XIX

·         pozytywizm – II połowa XIX wieku

·         Młoda Polska – 1890-1918

·         XX-lecie międzywojenne – 1918-1939

·         literatura współczesna (od II wojny światowej do dziś)

 

Antyk

Antyk, inaczej nazywany starożytnością, jest najstarszą epoką wyróżnianą w historii literatury, niemniej jednak późniejsi twórcy (w tym współcześni) zawdzięczają mu wiele klasycznych wzorców. Trudno określić dokładne ramy czasowe antyku.

Starożytna Grecja kolebką historii literatury

W starożytnej Grecji narodziły się wzorce, które były podstawą do budowania kultury europejskiej. Tam też zapoczątkowano teorię literatury. Zwykło się uznawać, że jej początki sięgają VIII w. p.n.e., kiedy powstają utwory pt. „Iliada” i „Odyseja”, których autorstwo przypisuje się Homerowi. Inni greccy autorzy, tworzący w tym okresie to: Safona, Alkajos, Anakreont oraz Ezop.

W antycznej Grecji narodziły się także trzy rodzaje literackie: liryka, epika i dramat. Ukształtowały się również gatunki dramatu – tragedia i komedia. Miały one ściśle określoną strukturę i musiały spełniać pewne kryteria, dlatego też uznane bywają za dramaty klasyczne.

Początki dramatu

Początki dramatu mają ścisły związek z obrzędami ku czci Dionizosa, boga winnej latorośli. Dramat antyczny dzielimy na tragedię i komedię. Tragedia, czyli „pieśń kozłów”, wywodzi się z dytyrambu - uroczystej pieśni, która śpiewana była przez mężczyzn przybranych w koźle skóry. Natomiast komedia swe początki wzięła z wesołych, swawolnych pieśni i scen.

Wraz z upływem czasu, pieśni ku czci Dionizosa zaczęły przybierać formę scen odgrywanych w trakcie uroczystości, zwanej Dionizjami. Podczas ich trwania odbywał się konkurs, w trakcie którego dramaturdzy prezentowali tetralogię. Składała się ona z trzech tragedii i jednej komedii.

W starożytnej Grecji, aktorami mogli być wyłącznie mężczyźni, którzy odgrywali również role kobiece. Na ich charakteryzację składały się maski (posiadały one otwory na oczy i usta; za sprawą Ajschylosa stały się kolorowe i ekspresywne), peruki (tworzone były z lnu, w późniejszym czasie upinano je również w koki) oraz buty na koturnie (wzmacniały dźwięk wydobywający się ze sceny). Oprócz aktorów, na scenie pojawiał się również chór, który miał ściśle określone funkcje: komentował wydarzenia, prowadził dialog z aktorem oraz wprowadzał poszczególne postaci na scenę. Opowiadał także o wydarzeniach, która działy się poza sceną lub przez rozpoczęciem akcji.

Pierwszego aktora na scenę wprowadził Tespis. Owym aktorem był wówczas koryfeusz, który prowadził dialog z chórem. Wraz z upływem czasu koryfeusz zaczął występować w roli przodownika chóru. Natomiast do wprowadzenia na scenę drugiego aktora przyczynił się Ajschylos. Uwzględnił on także prolog, opisy oraz opowiadanie wydarzeń, odbywające się poza sceną (np. sceny drastyczne, które w starożytności nie były prezentowane). Kształt dramatu antycznego ostatecznie ukształtował Sofokles. Dodał on trzeciego aktora, uściślił rolę koryfeusza, jako przodownika chóru oraz zwiększył liczbę członków chóru (z 12 do 15). Obok tych twórców dramatu, na uwagę zasługuje jeszcze jeden, słynny tragik grecki – Eurypides.

Mitologia grecka

Bogatym źródłem inspiracji dla kultury późniejszej jest mitologia, która powstała w antycznej Grecji. Mity opowiadały historię bogów, herosów i innych tworów, w celu wyjaśnienia pewnych kwestii, które nurtują ludzkość. Opowieści te pierwotnie przekazywane były ustnie, a w późniejszym okresie zostały one spisane. Wyłaniają się z nich liczne toposy (motywy wędrowne), które na przestrzeni dziejów pojawiać się będą w różnych formach.

Mitologia miała ścisły związek z funkcjonowaniem ludzi w starożytności. Opisuje bowiem liczne zależności i interakcje pomiędzy sferą sacrum i profanum. Mitologia stanowi również świadectwo tego, w co owi ludzie wierzyli.

Wyróżniamy mity:
Kosmogoniczne – o początkach świata
Teogoniczne – historie opowiadające o bogach
Antropogeniczne – o narodzinach człowieka
Genealogiczne – opowiadające historie poszczególnych rodów

Antyczny Rzym

Starożytni Rzymianie starali się podążać za wzorcami wypracowanymi przez antyczną Grecję. Pojawiło się wielu pisarzy, tworzących rzymską literaturę. Wśród nich znajdują się: Horacy, Wergiliusz oraz Owidiusz.

Dla Rzymian źródło inspiracji stanowiła mitologia grecka, na wzór której utworzona własne historie, a bohaterom i herosom nadano nowe imiona.

Filozofia antyczna

Starożytni myśliciele poszukiwali odpowiedzi na pytania o przyczyny powstania świata, naturę i przeznaczenie człowieka.

Istniało kilka hipotez na temat powstania świata. Tales z Miletu zakładał, że pochodzi on od wody, Anaksymenes za początki świata uznał powietrze, a Heraklit ogień. Ten ostatni rozpowszechnił także przekonanie, że świat przypomina rzekę, gdyż jest zmienny. Pogląd ten wyrażał w słowach pantha rhei (czyli „wszystko płynie”).

Popularnym filozofem okresu starożytności jest Sokrates. Punktem wyjścia uznawanej przez niego ideologii jest zdanie: „Wiem, że nic nie wiem”, otwierające dyskusję o istocie wiedzy i mądrości, które – według Sokratesa – były równoznaczne z dobrem. Jego poglądy znamy jednak wyłącznie z przekładów platońskich, gdyż Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism. Zwykło uznawać się go za twórcę koncepcji humanizmu, gdyż w centrum zainteresowania stawiał ludzki umysł i samego człowieka.

Platon, uczeń Sokratesa, rozpowszechnił trzy podstawowe wartości, wywodzące się z czasów antyku: prawda, dobro, piękno. Zaproponował on także koncepcję państwa, którym rządzić mieli filozofowie. Miało to związek z ideą racjonalizmu, a tym samym z zakazem czytania poezji.

Arystoteles swoje rozważania oparł na idei doświadczenia. Najważniejszym punktem jego filozofii była kontemplacja nad etyką, która powinna być podporządkowana rozumowi.

Jednak najpopularniejsze są dwie koncepcje filozoficzne – stoicyzm i epikureizm. Stanowią one źródło inspiracji dla twórców późniejszych epok historycznoliterackich. Epikureizm wywodzi się ze szkoły Epikura. Myśliciel ten zakładał, że szczęście jest celem ludzkich dążeń. Na drodze do jego osiągnięcia stoją: obawa przed niemożnością zyskania szczęścia, śmierć, cierpienie oraz bogowie. Jedyny lek na te lęki stanowi wiedza, która powinna być połączona z cnotliwym i harmonijnym życiem. Myśliciel ten wyznawał zasadę „carpe diem” (‘chwytaj dzień’).

Stoicyzm natomiast zapoczątkował Zenon z Kition. Filozofia ta zakładała istnienie „złotego środka”. Aby go osiągnąć, należy żyć cnotliwie, w zgodzie z naturą i rozumem. Istotna jest przy tym bezwzględna równowaga ducha (bez nadmiernych żalów i radości).

Biblia

Pismo Święte stanowi kolejny zbiór wzorców dla twórców późniejszych epok literackich. Składa się ona z czterdziestu pięciu ksiąg Starego Testamentu oraz dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Testamentu.

Księgi Starego Testamentu możemy podzielić tematycznie na cztery grupy:
Historyczne (np. Dzieje Narodu żydowskiego),
Prawa (np. Pięcioksiąg Mojżeszowy),
Mądrościowe (np. księgi, psalmy, Księga Hioba),
Prorocze (np. księga Jeremiasza).

Natomiast na księgi Nowego Testamentu składają się: Ewangelie (św. Marka, św. Jana, św. Łukasza, św. Mateusza), Listy i Objawienia (np. Apokalipsa św. Jana).

Pismo Święte stanowi również źródło gatunków literackich, które wykorzystywane były przez twórców późniejszych okresów. Wśród owych gatunków znajdują się: modlitwy, legendy, przypowieści, psalmy, kazania, hymny i pieśni.

Z Biblii wywodzi się również mnóstwo frazeologizmów, które przeniesione zostały na grunt języka potocznego, np. manna z nieba, pocałunek Judasza, Ziemia Obiecana, wyrok Salomonowy, hiobowa wieść, kozioł ofiarny czy niewierny Tomasz.

Średniowiecze

Średniowiecze jest drugą epoką literacką, następującą po starożytności. Przejście pomiędzy epokami jest płynne, jednakże względem siebie są one kontrastowe. W średniowieczu bowiem dominującym hasłem było „memento mori”, czyli ‘pamiętaj o śmierci’.

Średniowieczna wizja śmierci zwracała uwagę na kruchość i przelotność życia ludzkiego oraz konieczność życia w zgodzie z boskimi przykazaniami. Ludzie średniowieczni mieli świadomość nieuchronności śmierci.

Charakterystyczny dla tego okresu był także teocentryzm, czyli stawianie Boga w centrum zainteresowań.

Przez długi czas, średniowiecze było uważane za epokę ogólnego zacofania. Obecnie jednak ważność tego okresu zostaje przywrócona.

Nazwa epoki pochodzi od „wieków średnich” i jest jednym z najdłużej trwających okresów, przez co charakteryzuje się niejednolitością.

Granice czasowe epoki

Średniowiecze trwało ok. 9-10 wieków, od 476 (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego) do 1492 roku (odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba). Epokę tę możemy podzielić na trzy etapy: średniowiecze wczesne, dojrzałe i późne.

Wzory i ideały człowieka

W okresie średniowiecza popularnym gatunkiem była literatura parenetyczna, która przekazuje pewne wzorce osobowe, godne naśladowania. Często ma ona charakter opowieści biograficznych, wychowawczych lub prezentujących ogólny wzorzec pewnej grupy. Rozwijała się już w starożytności, jednak apogeum popularności przypada na okres średniowiecza.

Literatura parenetyczna okresu średniowiecznego prezentuje kilka ideałów człowieka. Wśród nich wyróżniamy ideały świeckie: władca (np. Bolesław Krzywousty) lub rycerz (np. Roland) oraz ideały religijne: święty lub asceta (np. św. Aleksy).

Asceta to człowiek, który żyje w ascezie. Ludzie tacy wyrzekali się dóbr doczesnych na rzecz umartwiania siebie i własnego ciała, by móc duchowo się doskonalić.

Rycerze średniowieczni trzymali się ściśle określonych zasad i przestrzegali kodeksu honorowego.  Ważna była postawa mężczyzn wobec kobiet, gdyż rycerze szukali wybranki swego serca, a ich miłość często wystawiana była na próby i długotrwałe rozstania.  

Ponadto rycerze prowadzili życie religijne: nowo pasowany rycerz musiał się modlić, unikać pychy i bronić kościoła.  Jeśli rycerz zgrzeszył, zobowiązany był odkupić swoje winy poprzez wstąpienie do klasztoru u schyłku życia lub musiał zostać przyobleczony w mnisi  habit tuż po śmierci.

Co więcej, rycerze średniowieczni musieli być hojni i wiernie służyć władcy. Nie mogli dopuścić się żadnej krzywdy na jego ciele, posiadłości lub honorze. Byli także zobowiązani do odczuwania wdzięczności wobec osoby, która ich pasowała.

Obyczaj rycerski nakazywał, by po wygranej walce spędzić cały dzień na polu bitwy, by zaznaczyć, kto jest władcą pobojowiska oraz wyrazić gotowość do podjęcia kolejnego pojedynku. Pojedynki odbywały się na koniach, które odgrywały ważną rolę wśród rycerstwa średniowiecznego.

Rycerz musiał być także dobrze urodzony lub  wykazywać się szczególnymi sukcesami bojowymi. Co więcej musiał on emanować urodą i wdziękiem, a ważnym elementem była zbroja.  Istotę ideału rycerskiego stanowił także kult siły, ponieważ dawała ona możliwość udźwignięcia zbroi, która ważyła około 60-80 kilogramów.

W grupie rycerskiej ogromną rolę odgrywała odwaga. Oskarżenie o tchórzostwo było ogromną oblegą, a wycofanie się z walki prowadziło do załamania jej strategii.  Równie ważna była solidarność wobec bliskich, która nakazywała pomszczenie ich krzywdy (głównie krzywdy swoich braci).  Pojawiał się także inny rodzaj solidarności – rycerstwa w ogóle.

Walka rycerzy odbywała się w duchu fair-play. Nie wolno było godzić w tył przeciwnika, natomiast gdy jeden z rycerzy spadł z konia, drugi również musiał z niego zejść i walczyć na ziemi.

Literatura średniowiecza

Literaturę średniowieczną możemy podzielić na dwie grupy:

•    Hagiografia (literatura religijna) obejmowała żywoty świętych i męczenników,  legendy o świętych oraz pieśni religijne.

•   Histografia (literatura świecka) zawierała kroniki i roczniki, pieśni rycerskie, romanse rycerskie i miłosne oraz lirykę miłosną tworzoną przez trubadurów (wędrownych pieśniarzy).

 

W okresie średniowiecza pojawiły się także charakterystyczne gatunki:

•    Apokryfy przedstawiające nieznane epizody z życia Chrystusa, Marii i świętych.

•    Literatura pasyjna, która skupiała się na rozważaniach nad męką Pańską.

•    Poezja maryjna, odzwierciedlająca literackie obrazy Marii. Mogła być też formą kultu maryjnego.

•    Chanson de geste, czyli epika rycerska opowiadająca o czynach rycerzy.

•    Romanse rycerskie, których głównym wątkiem jest wierność ukochanej lub wędrówka w poszukiwaniu źródeł wiary.

Literatura średniowieczna była rękopismienna i powstawała głównie w języku łacińskim. Jej twórcy byli anonimowy, gdyż teksty zazwyczaj przekazywano z ust do ust. Ponadto autorom nie zależało na rozgłosie, gdyż utwory miały na celu wyrażenie pewnych prawd.

Śmierć była jednym z tematów, które znalazły się w kręgu zainteresowań ludzi średniowiecznych. Świadomość śmierci była wyrażana w zwrocie „memento mori”. Motyw ten przenikał także do literatury. Wizja śmierci przedstawiana była w alegorycznej postaci: rozkładająca się kobieta z kosą.  Wtedy też narodził się motyw „danse macabre”, a zatem ‘taniec śmierci’. Przedstawiony jest on w postaci korowodu trzymających się za ręce ludzi, którym przewodzi śmierć.

 

Filozofia średniowieczna

Franciszkanizm zapoczątkowany przez św. Franciszka z Asyżu. Polegał on na wyznawaniu radosnej wiary, pełnej prostoty, płynącej z afirmacji świata. Najważniejsze wartości dla tego nurtu to: braterstwo, miłosierdzie i ubóstwo.

Gradualizm utworzony został przez św. Tomasza z Akwinu. Wprowadził on hierarchiczną strukturę wszechświata, dzieląc stworzenia według stopnia doskonałości.  Doktryna ta kultywowała także świętych i Marię. Św. Tomasz głosił także ideę koherencji pomiędzy duchem a materią.  Takie spojrzenie na świat propagowali dominikanie i franciszkanie.

Scholastyka, której przedstawicielem był Abelard z Paryża. Nauka ta polegała na rozumowym udowadnianiu dogmatów. Wiązała się ona więc z badaniem zgodności wiary z rozumem.

Augustynizm to światopogląd uznawany przez św. Augustyna, który dzielił wszechświat na państwo Boże, do którego dążą ludzie oraz świat doczesny, gdzie człowiek przygotowuje się do uzyskania wiecznego zbawienia.

Rozwój języka polskiego w tekstach

Za początki piśmiennictwa polskiego uznaje się moment przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I. Wtedy też do kraju przybywa duchowieństwo, które potrafi posługiwać się łaciną w formie piśmiennej.  

Ok XI-XII w. Polacy zaczynają tworzyć literaturę w języku łacińskim. Możemy ją podzielić na trzy etapy, ze względu na stopień występowania w niej zwrotów w języku polskim:

I etap – w tekstach w języku łacińskim zaczynają pojawiać się pierwsze słowa w j. polskim (imiona, nazwy miast).

II etap – w utworach łacińskich pojawiają się pierwsze zdania. Za pierwsze zdanie w języku polskim uznaje się stwierdzenie, które odnaleziono w „Księdze henrykowskiej”:„Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj”   ‘daj ja pokręcę (popracuję), a ty odpoczywaj’.

III etap – pojawienie się pierwszego tekstu w języku polskim – „Bogurodzicy”

 

Zabytki języka polskiego

•    Geograf Bawarski (ok. 845 r.) spisany przez Ludwika Niemca. Dokument zawierający nieliczne nazwy polskie (dotyczące plemion słowiańskich).

•    Dagome iudex (990 r.) to dokument, w którym Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieża. Odnaleźć w nim można nazwy miejscowości polskich.

•    Kronika Thietmara (1000 – 1015 r.) opisuje walki polsko-niemieckie i zawiera kilka polskich nazw.

•    Bulla gnieźnińska (1136 r.) to dokument, w którym papież Innocent II bierze pod opiekę dobra arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. Pojawiają się w nim pierwsze słowa polskie (ok. 410). Były to nazwy miejscowe, posiadłości oraz nazwiska chłopów.

•    Księga henrykowska (XIII w.) – odnaleziono w niej pierwsze zdanie w języku polskim: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.

•    Bogurodzica (XI – XIII w.) – pierwszy tekst w języku polskim.

•    Kazania świętokrzyskie oraz kazania gnieźnieńskie (XIV oraz XV w.) – to dwa kontrastowe teksty. Świętokrzyskie były pisane językiem literackim i przeznaczone były dla wykształconych odbiorców. Natomiast gnieźnieńskie pisano językiem prostym i adresowano je do ludu.

•    Psałterz floriański (koniec XIV w.) to zbiór psalmów pisanych w języku polskim, łacińskim i niemieckim.

•    Biblia królowej Zofii (1455 r.), zwana też szaroszpatacką to polskie tłumaczenie Starego Testamentu, zapisane dla królowej Zofii.

•    Poezja Słoty (początek XV w.) zawiera wiersze w języku polskim, m.in. „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów” oraz „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”.

•    Jakub Parkoszowic – „Traktat o ortografii”  (ok. 1440 r.) to łaciński tekst, który zawiera pierwsze zasady ortografii polskiej.

•    Legenda o świętym Aleksym (II połowa XV w.).

•    Teksty modlitw (ok. XV w.): „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario” i „Wierzę w Boga”.

•    Psałterz puławski (XV/XVI w.) – teksty psalmów w języku polskim wraz z ich interpretacją.

•    Biernat z Lublina – „Raj duszy” (1513 r.) – pierwsza drukowana książka w języku polskim.


Renesans

Epoka renesansu zwana jest także „odrodzeniem”. Oba terminy odpowiadają francuskiemu słowu „reneissance”.

Kolebką odrodzenia były Włochy, gdzie w XIV wieku narodziła się myśl humanistyczna.  W pozostałych krajach Europy, początki renesansu przypadają na XV-XVI w.

Nazwa „odrodzenie” odnosi się do pierwszej epoki historycznoliterackiej, czyli antyku. Będzie to zatem odrodzenie starożytności. Epoka renesansu jednocześnie wiąże się z upadkiem paradygmatów średniowiecznych, m.in. teocentryzmu. Renesans będzie zatem epoką kontrastową do średniowiecza, a nawiązującą do starożytności.

Ramy czasowe renesansu

Za początki renesansu w Europie uznaje się połowę XIV w., a za koniec XVI w. Początki polskiego renesansu przypadają  na połowę XV w., a jego apogeum na 1543 r. (opublikowanie dzieła Mikołaja Kopernika oraz utworów Mikołaja Reja). Za koniec renesansu w Polsce uznaje się 1584 r., czyli datę śmierci Jana Kochanowskiego.

Humanizm

Poprzez zainteresowanie antykiem, wzrosła także inspiracja filozofią, dzięki czemu rozwinęła się myśl humanistyczna. Zatem – w przeciwieństwie do średniowiecza – zainteresowano się antropocentryzmem, stawiającym człowieka w centrum zainteresowań. Renesansowy humanizm odwoływał się do myśli Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.  Poszukiwano wiedzy o człowieku; rozwijały się nauki humanistyczne, m.in.: literatura, sztuka, filozofia; nawiązywano także do antycznych koncepcji filozoficznych: epikureizmu i stoicyzmu.

Humanizm polski

Początki polskiej myśli humanistycznej sięgają działalności Grzegorza z Sanoka oraz twórczości literackiej Klemensa Janickiego czy Biernata z Lublina.

Ważnymi twórcami tego nurtu byli: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic czy Andrzej Frycz Modrzewski, którzy chętnie sięgali po antyczne wzorce.

Reformacja

Kluczową rolę dla rozwoju epoki odrodzenia miała reformacja.  Wiązała się ona z upadkiem moralnym papiestwa w Kościele rzymskokatolickim w XVI w. Początki reformacji łączą się z wystąpieniem Marcina Lutra, który sprzeciwił się odpustom, głosząc zasadę fiducji. W jej myśl wiara miała być wyrazem ufności w zbawienie, do którego nie trzeba spełniać dobrych uczynków. Sprzeciwił się on także kultowi świętych i relikwii oraz celibatowi.  Proponował poszukiwanie prawd w Biblii, zamiast w naukach Kościoła.  Reformacja doprowadziła do rozbicia jedności wyznaniowej w  Europie.

W Rzeczpospolitej reformacja nie miała gwałtownego przebiegu. Wspominana była ona głównie w różnych dyskusjach.  Rzeczpospolita, nazwana państwem bez stosów, wyróżniała się wielowyznaniowością: katolicyzm, prawosławie, islam. Kontrofensywa kościoła spowodowała znaczne osłabienie reformacji

Kształt kultury

W Rzeczpospolitej doszło do unowocześnienia. Nastąpił także rozwój drukarni i druku, osiągnięcie wysokiego poziomu nauczania przez krajowe uczelnie, głównie przez Akademię Krakowską, która stanowiła źródło humanizmu.
Zaczęła się rozwijać również twórczość w języku ojczystym, ale współistniała nadal z językiem łacińskim. Sięgano także po antyczne gatunki literackie, wśród których odnaleźć można:

• Elegie (tworzone m.in. przez Jana Kochanowskiego i Klemensa Janickiego),
• Sielanki (wyrosłe z bukolików; tworzyli je Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic),
• Pieśni (inspiracją do ich powstania były wszystkie księgi „Pieśni” Horacego),
• Treny (pisane przez Jana Kochanowskiego, wywodzące się od antycznych epicedium),
• Fraszki (wzorowane na anakreontykach i pieśniach biesiadnych),
• Tragedie antyczne  („Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego”).

Okres renesansu ukształtował także zupełnie nowe gatunki, które miały wpływ na rozwój literatury europejskiej.  Wyrosły one za sprawą postępu w piśmiennictwie. Wyróżnić możemy:

• Dramat nowożytny (twórczość Wiliama Shakespeare’a, która miała wpływ na narodziny teatru elżbietańskiego. Jego utwory wiązały się bowiem z epoką Elżbiety I, kiedy rozwijała się twórczość dramatyczna),
• Sonety włoskie („Sonety do Laury” Francesca Petrarki),
• Powieść nowożytna („Don Kichote” Miquela Cervantesa),
• Moralitet („Kupiec” Mikołaja Reja),
• Dialog („Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem” Mikołaja Reja).

Barok

Nazwa epoki pochodzi od włoskiego słowa „barocco”, co oznacza dziwny, przesadny, napuszony lub perła o nieregularnych kształtach.  Zaczęto wyznawać wtedy zasadę: zadziwić i zaskoczyć.

Barok zrodził się na gruncie nauk plastycznych i uznany został za epokę gorszą w obliczu renesansu.

Ramy czasowe

Barok trwał od połowy XVI do końca XVII w. Natomiast w Polsce pojawia się w ostatnim dwudziestoleciu XVI w. i trwa do XVIII w.  Wyróżnić można trzy fazy baroku:

• Pierwsza faza trwała od lat osiemdziesiątych XVI w. do lat dwudziestych XVII w. Nowe tendencje współistniały z ideami renesansowymi.
• Faza baroku dojrzałego – między latami dwudziestymi a siedemdziesiątymi XVII w. Dochodzi wtedy do nasilenia kontrreformacji.
• Faza trzecia pomiędzy osiemdziesiątymi latami XVII w. a trzydziestymi XVIII w. Następuje upadek polskiej kultury.

Kontrreformacja

Kontrreformacja rozpoczęła się już u schyłku renesansu. Pojawiały się  postawy ksenofobiczne oraz obawa o losy Rzeczpospolitej, która narażona była na kryzys, gdyż wskazywały na to wolne elekcje.

Kryzys humanizmu

W okresie baroku człowiek staje się zagubiony i nieszczęśliwy.  Nie wie, czy ważniejsze jest zainteresowanie Bogiem, czy człowiekiem.

Barok w Polsce

Za prekursora baroku polskiego uznaje się Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Stworzył on cykl sonetów, które ukazywały wewnętrzne rozerwanie człowieka, pomiędzy ciałem a duszą.

Literatura barokowa

W epoce baroku forma była bogata i kunsztowna, a zatem ważniejsza niż treść. Wyznawano wtedy zasadę: Przerost formy nad treścią.

Literatura tego okresu była początkowo skomplikowana i skierowana do wykształconego odbiorcy.  Oparta była często na koncepcie, czyli na jakimś zaskakującym pomyśle. Często stosowano przy tym tzw. poetykę paradoksu, realizowaną w puencie utworu poetyckiego.

Za mistrza konceptu uznano włoskiego twórcę Giambattisty Marina, według którego w poezji istnienie tylko jedna zasada: łamanie wszystkich zasad.  Doczekał się on grona naśladowców, dlatego też nurt zapoczątkowanej przez niego poezji nazwano „marinizmem”.

Literatura barokowa często opierała się na kontrastach: przeżycia duchowe mieszają się ze zmysłowymi, religijność z erotyzmem itp.

Literaturę baroku możemy podzielić na dwa nurty:

• Nurt dworski, tworzony przez szlachtę i dotyczący dworu; teksty były lekkie, zabawne, poruszały problem miłości, erotyki. Twórcy tego nurtu bawili się słowem, a wśród nich byli: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski.
• Nurt ziemiański związany ze wsią. W tekstach pojawiała się pochwała wsi oraz krytyka, skonstruowana np. przez Wacława Potockiego.

Literaturę barokową w Polsce tworzyła elita intelektualna: Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Maciej Kazimierz Sarbiewski,  Szymon Szymonowic, Łukasz i Krzysztof Opalińscy, Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski oraz Daniel Naborowski. Na przełomie XVI i XVII w. popularni byli: Hieronim Morsztyn i Szymon Zimorowic.

Po „potopie” szwedzkim, w drugiej połowie XVII w., kultura i literatura polska zamknęły się na wpływy europejskie. Rozwijały się wtedy w myśl katolicyzmu i sarmatyzmu.

U schyłku XVIII w. ogromną sławą cieszy się Józef Baka.

Sarmatyzm

Idea sarmatyzmu wiąże się z nieuzasadnionym historycznie przekonaniem o wywodzeniu się szlachty polskiej ze starożytnego plemienia Sarmatów, których cechowała: odwaga, dzielność, patriotyczna postawa.  W zamierzchłych czasach podbili oni ziemię nad Wisłą. Taką koncepcją szlachta polska tłumaczyła swą wyjątkową pozycję. Postawa taka dotyczy wyłącznie szlachty i wiązała się z przekonaniem o wyższości narodu polskiego.

Oświecenie

Oświecenie to epoka, która ideologicznie nawiązywała do renesansu, a była kontrastowa względem baroku. W centrum zainteresowania stawiany był człowiek oraz jego rozwój intelektualny, duchowy, kulturalny czy filozoficzny. Najważniejsze hasło w epoce oświecenia stanowił zwrot: „Myślę, więc jestem”.

Ideę epoki rozumu stanowi cytat Immanuela Kanta:

Oświecenie jest wyjściem człowieka z niepełności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. […] Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło oświecenia.

W sytuacji politycznej Polski okresu oświecenia dochodzi do pewnego paradoksu. W Europie bowiem tworzą się nowoczesne monarchie absolutne, rozwija się kultura, nauka. Natomiast w Polsce dochodzi do rozpadu kraju i utraty pozycji europejskiego mocarstwa.

Granice czasowe

Początki oświecenia sięgają XVII i XVIII w.  Oświecenie polskie przypada na 1740 r. (utworzenie Collegium Nobilium przez Stanisława Konarskiego), a koniec to ok. 1822 r., czyli data ukazania się „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza.

Epoka rozumu

Okres oświecenia był epoką, w której rozwinął się racjonalizm. Było to przekonanie, że rozum ludzki jest „narzędziem”, które bierze udział w rozpoznaniu i opisie rzeczywistości. Za ważnego filozofa epoki uznaje się Immanuela Kanta, który twierdził, że rzeczywiste jest jedynie to, co można poznać na drodze rozumowej. Prekursorem racjonalizmu był Kartezjusz.

Wraz z ideą racjonalizmu rozwinęły się także inne teorie:

• Ateizm – przekonanie o nieistnieniu Boga. Koncepcja ta rozpowszechniona została przez Diderota.
• Deizm  głoszony przez Woltera. Jest to założenie, że Bóg istnieje, ale nie ma wpływu na świat, który stworzył.
• Empiryzm – świat poznawany jest na drodze doświadczenia. Zapoczątkowany został przez John’a Locke’a. 
• Sensualizm – używanie zmysłowych metod do poznania świata.

Literatura oświecenia

W epoce oświecenia pojawiły się trzy charakterystyczne nurty estetyczne:

• Klasycyzm – nawiązujący do koncepcji starożytnych i renesansowych, zakłada proporcję, harmonię oraz dydaktyzm – ma uczyć i bawić. Wśród twórców klasycystycznych znaleźli się: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki oraz Franciszek Bohomolec.

• Sentymentalizm – poruszał problem uczuć i rozwijał się w opozycji do klasycyzmu i racjonalizmu.  Za twórcę nurtu uznaje się Jeana Jacquesa Rousseau. Sentymentalizm czerpał natchnienie ze sztuki ludowej.  Charakterystycznymi twórcami sentymentalizmu w Polsce są: Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Jakub Jasiński oraz Franciszek Salezy Jezierski.

• Rokoko to nurt, rozwijający się w kręgach dworskich.  Jest to przykład kontynuacji barokowych idei.

W okresie oświecenia nobilitowana została proza. Widoczny jest także rozkwit gatunków:

•    Bajka,
•    Satyra,
•    Komedia,
•    Poemat heroikomiczny,
•    Publicystyka.

Rozwój kultury polskiej

W okresie oświecenia pojawiają się liczne czasopisma, które prezentują nową wizję kraju. Najważniejszym czasopismem okresu był „Monitor”, wydawany w latach 1765 – 1785. 
Założona zostaje Biblioteka Załuskich w 1847 roku, która była pierwszą biblioteką publiczną w kraju.

W 1765 r. działalność rozpoczyna Teatr Narodowy, w którym prezentowane są patriotyczne i edukacyjne sztuki w języku polskim.

W Warszawie pojawia się mnóstwo renowacji architektonicznych, m.in. takich obiektów jak: Łazienki, Stare Miasto i Krakowskie Przedmieście.

Epoka oświecenia skutkowała także uchwaleniem Konstytucji 3 maja 1791 roku.

Romantyzm

Początki romantyzmu widoczne są już w epoce poprzedniej. W oświeceniu pojawia się nurt zwany sentymentalizmem, który porusza problem uczuć. Romantyzm ma dwojakie znaczenia: po pierwsze jest to nazwa epoki literackiej, po drugie to pewna cecha światopoglądowa.

Za hasło romantyzmu zwykło uznawać się zdanie: „Miej serce i patrzaj w serce”.

Ramy czasowe

Na początek epoki romantyzmu wpłynęło kilka istotnych zdarzeń historycznych, m.in.:

• trzęsienie ziemi w Lizbonie, ponieważ zaburzyło ono myślenie klasyków, kultywujących rozum i racjonalne tłumaczenie zjawisk; 
• Wielka Rewolucja Francuska z 1789 r., jako konsekwencja oświeceniowej ideologii. Doszło do ścięcia króla, odrzucono kościół i religię; 
• rządy Napoleona jako I konsula i cesarza Francji, to rządy jednostki, indywiduum;
• pojawienie się w 1773 r. tzw. okresu „burzy i naporu”, którego teoretykami byli Johann Wolfgang Goethe i Johann Herder.  Proponowali oni model literatury, która odrzucałaby obce wzorce, zwracając się w kierunku kultury ludowej i rezygnując z tematyki dworskiej.

W Polsce za początki romantyzmu uznaje się 1822 rok, czyli datę wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza.

Założenia programowe

1. Sprzeciw wobec poprzedniej epoki, związany z kontestacją koncepcji i wartości twórców oświeceniowych.
2. Odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu.
3. Pojawienie się nowego wzorca bohatera literackiego: wrażliwy, samotny, wyobcowany.

Literatura romantyzmu

Akcja utworów romantycznych często odbywa się nocą lub po zmroku, co wiąże się z tajemniczym nastrojem.  Romantycy kierują się intuicją i przeczuciem, czemu sprzyja mrok.

Bohaterowie utworów literackich były to jednostki wybitne, osoby wrażliwe, uczuciowe, często nieszczęśliwe z powodu miłości lub zniewolenia kraju. Wśród charakterystycznych bohaterów romantycznych można wyróżnić:

• Poetę, wieszcza, który jest prorokiem narodu i jego przywódcą duchowym.
• Dziecko, które jest istotą wrażliwą oraz nieskażoną przez cywilizację i naukę.
• Człowieka prostego, lud, który kieruje się mądrością duchową i nie wierzy uczonym.
• Wariata, który nie kieruje się umysłem, lecz własnymi wymysłami.

Literaturę polskiego romantyzmu można podzielić na dwie fazy:

• I faza, przed powstaniem listopadowym w 1830 r., to zwrot ku ludowości, fascynacja orientem. Rozwój ballady i powieści poetyckiej. Z powodu sprzeczności z ideologią twórców poprzedniej epoki narasta tzw. „walka klasyków z romantykami”.
• II faza, po powstaniu listopadowym,  to czas zainteresowania historią.  Pojawia się ubóstwienie narodu, patriotyzm.

Charakterystycznym zjawiskiem okresu romantyzmu było pojawienie się w literaturze synkretyzmu rodzajowego i gatunkowego. Wiązał się on z mieszaniem rodzajów i/lub gatunków w obrębie jednego utworu.

Gatunki romantyczne to:
• Dramat romantyczny
• Powieść poetycka
• Ballada
• Sonet
• List

Podłoże filozoficzne:

• Irracjonalizm to przekonanie o umiejętności pozarozumowego poznawania świata.
• Spirytualizm wiązał się z przeświadczeniem, że oprócz świata rzeczywistego, istnieje świat nadprzyrodzony, a zatem jest to wiara w tzw. dualizm świata (jego dwudzielność).

Pozytywizm

Pozytywizm to epoka, która miała na celu odbudowę i wzmocnienie kraju poprzez wykształcenie ludzi.

Termin „pozytywizm” został wprowadzony przez Auguste’a Comte’a w dziele „Kurs filozofii pozytywnej”.  Światopogląd pozytywistyczny zaprzeczał temu, co irracjonalne, opierając ideologię na rozumowych koncepcjach. Nazwa epoki wiąże się z pozytywny myśleniem, czyli z optymizmem poznawczym, opierającym się na zaufaniu do rozumu. Jest to epoka kontrastowa do romantyzmu, gdyż romantyk dla pozytywisty jest człowiekiem niewiarygodnym.

Rozwojowi tej epoki literackiej sprzyjał rozwój techniki oraz przemiany ustrojowe (zmiana z ustroju feudalnego na kapitalistyczny).  Doszło do znacznej industrializacji, migracji ludności, wzrostu liczby proletariatu oraz do pojawienia się nowych profesji.

Ramy czasowe

Początek pozytywizmu przypada na 1863 rok, czyli moment upadku powstania styczniowego. Za schyłek epoki uznaje się koniec XIX w., gdyż ludzie dostrzegają, że to, co robili dotychczas, nie przynosi rezultatów.

Początki polskiego pozytywizmu

Pozytywizm polski ukształtował się znacznie później niż europejski, ze względu na sytuację polityczną i geograficzną Polski.

Szczególnym zainteresowaniem cieszył się utylitaryzm, który postulował użyteczność działań. Ważny jest przy tym użytek indywidualny i społeczny. Z utylitaryzmem wiązały się: kult pracy, tolerancja, demokratyzm (jako akceptacja wolności) oraz liberalizm (jako prawo do rozwoju człowieka).

Podłoże filozoficzne

Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki w ogóle. Znaczącą rolę odgrywały nauki przyrodnicze oraz socjologiczne, bo one wypracowały najlepsze metody badawcze.

Agnostycyzm – religijna obojętność.

Hasła pozytywizmu

Hasła pozytywistyczne miały być wprowadzana w życie poprzez prasę (reportaże, eseje, felietony, wywiady), a zatem poprzez publicystykę masową, która ma duży zasięg i ukazuje rzeczywistość za pomocą języka prostego.

„Praca organiczna”, czyli unowocześnienie przemysłu i rozwój dobrobytu miały dawać szansę budowania tożsamości narodowej.

„Praca u podstaw”  ma na celu zająć się intelektualnym rozwojem warstw najmniej wykształconych, głównie chłopów i robotników. Jest to praca z ludem i nad ludem. Idea państwa określana jest jako jeden, wielki organizm, składający się z warstw społecznych: chłopi, Żydzi, duchowieństwo, mieszczaństwo, szlachta i arystokracja. Państwo będzie dobrze funkcjonowało tylko wtedy, gdy wszystkie te warstwy będą ze sobą współpracować.

Emancypacja kobiet to równouprawnienie, które miało na celu ułatwić kobietom dostęp do nauki i pracy. Kobieta miała się stać niezależna od mężczyzny.

Asymilacja Żydów, czyli ich włączenie do społeczeństwa, przy zwalczaniu postaw antysemickich.

Literatura pozytywistyczna

W okresie pozytywizmu rozwija się głównie proza, a jedyni znaczący poeci to Maria Konopnicka i Adam Asnyk.

Szczególną popularnością cieszyły się trzy rodzaje powieści:

• Historyczna – to powieść ku pokrzepieniu serc, mająca na celu ukazać ludziom zwycięstwa historyczne, przypomnieć je i dodać otuchy czytelnikom.

• Realistyczna – wiernie odzwierciedla rzeczywistość. Tworzona była zatem na zasadzie  mimesis.

• Tendencyjna – realizująca hasła pozytywistyczne, ukazując przy tym realistyczne problemy. Charakterystyczny dla niej jest utylitaryzm, czyli użyteczność. Ludzie takie powieści często czytali w odcinkach i był to pierwowzór telenoweli.

Pozytywizm warszawski

Stolica zaboru rosyjskiego była najsilniejszym ośrodkiem całego prądu pozytywistycznego, gdyż była to duża aglomeracja, gdzie najprężniej rozwijała się publicystyka. W zaborze rosyjskim najsilniej rozbrzmiewały założenia pozytywistyczne.  W Warszawie bowiem działało młode pokolenie, będące w przeważającej liczbie, absolwentami Szkoły Głównej.

Czołowi polscy pozytywiści to: Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Piotr Chmielowski, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz.

Młoda Polska

Młoda Polska bywa nazywana także modernizmem. Nazwa ta podkreślała nowe poglądy i realizacje artystyczne. Modernizm czasem bywa definiowany także jako faza wstępna Młodej Polski, trwająca od 1887 do 1903 roku. Twórcy Młodej Polski wyznawali zasadę „sztuka dla sztuki”, a zatem najważniejsza była nie treść, a forma utworu.

Ramy czasowe

Za początkową datę Młodej Polski uznaje się 1890 r., który nie sugeruje żadnego wydarzenia. Za końcową 1918 r., który uznawany jest raczej za datę dogodną niż decydującą.  Jednakże wielu badaczy widziało koniec modernizmu w 1910 r., kiedy wydana została „Legenda Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego.

Bunt modernistyczny

Bunt modernistyczny zrodził się, gdy rytm życia zaczęło warunkować mieszczaństwo, które - dla modernistów - było pozbawione wartości duchowych.  W buncie tym prym wiodły środowiska artystyczne, które związane były z cyganerią, bohemą.

Cyganeria nie była zjawiskiem nowym, pojawiała się już w romantyzmie, jednakże wtedy była ona swawolą, natomiast w okresie Młodej Polski stała się koniecznością. Cyganeria związana była z proletariatem artystycznym, którego losy były niepewne i zagrożone. Gromadzili się oni w pubach krakowskich i lwowskich.

Realia historyczne

W Europie doszło do stabilizacji politycznej po wojnie francusko-pruskiej. Okres 1890 – 1900 z jednej strony określany był mianem „pięknej epoki”, a z drugiej „zbrojnym pokojem”, ponieważ uwidaczniały się pozory zgody pomiędzy mocarstwami, konflikt społeczny oraz organizacja ruchu robotniczego rewolucyjnego.

Koniec XIX wieku, to epoka wielkiego postępu, rozwijają się aglomeracje miejskie oraz przemysł.

W tym okresie rodzi się także ideologia nacjonalistyczna, która staje się przyczyną konfliktów międzynarodowych i nagonki na Żydów.

Wydarzenia w Europie wyeliminowały z dyskusji kwestie polskie, gdzie wzmocniła się aktywność partii politycznych. Ugruntowana zostaje także polityka trójlojalizmu, wymagająca współpracy z rządami państw zaborczych:

W zaborze pruskim wykupywano ziemie z rąk polskich, a Polaków spychano na margines. Polacy z Pomorza i Wielkopolski podjęli nieudaną próbę obrony przed zaborcą.

W zaborze rosyjskim, po zamachu na Aleksandra II, zaostrzają się represje, wzmożona zostaje rusyfikacja oraz tępione są przejawy polskości.

Zabór austriacki pozwalał na względnie swobodny rozwój życia polskiego: utworzono własny sejm, sąd, szkolnictwo, Uniwersytety w Krakowie i Lwowie, Akademię Umiejętności. Gorsza jest jednak sytuacja ekonomiczna i społeczna Polaków.

Rewolucja w 1905 roku to czas wzrostu aktywności politycznej i kulturowej wszystkich warstw społecznych. Odbywają się akcje bojowe proletariatu polskiego, powstaje Frakcja Rewolucyjna Piłsudskiego, odżywają aspiracje niepodległościowe. Stany niepodległościowe wzmagają rocznice, jakie przypadają na ten czas: rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja, setna rocznica urodzin Adama Mickiewicza.

Nurty Młodej Polski

• Ekspresjonizm zapoczątkowany został w Niemczech na początku XX w. Najsilniejszy był w ostatniej fazie modernizmu. Był to kierunek w malarstwie i literaturze i skupiał się na sztuce wyrażania. Dla ekspresjonistów najważniejsze były przeżycia wewnętrzne bohaterów.

• Impresjonizm polegał na zbliżeniu się do natury i na subiektywnym utrwalaniu zjawisk.  Często ukazywał także związek człowieka z naturą. W prozie rozluźniał on ciągłość czasową i następstwa przyczynowe, a w poezji pogłębiał nastrojowość.

•  Symbolizm ukształtowany został we Francji i Belgi pod koniec XIX w. W jego myśl symbol staje się  nośnikiem prawdy o świecie i manifestuje dominację ducha nad materią. Poprzez symbol opisywane są subiektywne, wewnętrzne przeżycia.

• Dekadentyzm uznany został za chorobę wieku i wywodzi się z francuskiego słowa decadence, co oznacza upadek. Charakteryzuje się irracjonalizmem, pesymizmem i dużym emocjonalizmem oraz przeświadczeniem, że artyści mają przewagę nad zwykłymi ludźmi.

Podstawy filozofii Młodej Polski

• Fryderyk Nietsche miał zastrzeżenia do rozumu, który fałszuje rzeczywistość; krytykował chrześcijaństwo, gdyż twierdził, że wywyższało ono ludzi słabych. Z tego samego powodu krytykował demokrację, jako system ludzi słabych. Przedstawił swoją wizję nadczłowieka, który jest wolny, podobny bogom. Niezwykła władza i moc należy do jednostek wybitnych, co wiąże się z kultem nadczłowieka. Nietsche wprowadza podział na rasę panów i rasy podrzędne, gdzie obowiązuje prawo dżungli: silni żyją, a słabi giną.

• Henryk Bergson rehabilitował metafizykę, a odrzucał determinizm. Skupiał się na intuicji, gdyż, według Bergsona, świata nie można poznać, lecz przeczuć za pomocą intuicji. Odrzuca więc racjonalizm i empiryzm.  Intuicja jest siłą sprawczą, która kieruje działaniami ludzkimi.

• Artur Schopenhauer był pesymistą, dla którego cierpienie znajdowało się na pierwszym planie. Twierdził on, że żywot jest krótki i prowadzi do śmierci, a zatem jest także bezcelowy, a człowiek skazany jest na cierpienie. W jego ujęciu, człowiek jest zawsze nieszczęśliwy, bo szczęście jest nieosiągalne. Jedynym ratunkiem jest współczucie, wyzbycie się własnych pragnień lub nirwana (utrata kontaktu ze światem w celu obcowania ze sztuką).

• W Młodej Polsce fascynowano się również sztuką Dalekiego Wschodu (Indie, Japonia), co pozwalało na szukanie wartości odmiennych od tych, które oferują wzorce europejskie.

Czasopisma literackie

Prasa odgrywa ważną rolę w okresie Młodej Polski. Widziano w niej bowiem zdobycz demokracji. Inni twierdzili, że daje możliwość sterowania opinią publiczną. Pisarze, którzy bronili sztuki „wysokiej”, uznali czasopisma za przeciwieństwo książki.

XX-lecie międzywojenne

Ramy czasowe

Czas trwania XX-lecia międzywojennego obejmuje okres pomiędzy I a II wojną światową. To pierwsza epoka, której granice czasowe są tak wyraźnie zarysowane. Obejmują lata od 1918 roku (zakończenie I wojny światowej i odzyskanie niepodległości po 123 latach) do 1939 roku (wybuch II wojny światowej).

Literatura XX-lecia międzywojennego

XX-lecie międzywojenne to epoka, na którą wpływa sytuacja polityczna kraju. Ten okres zmienił wszystko także w literaturze. Znika przede wszystkim zagadnienie walki o niepodległość kraju.

W epoce tej nadal tworzą twórcy młodopolscy, jednakże młodzi autorzy zaczynają pisać literaturę wolną w wolnym kraju. Nie ma w niej posłannictwa, dzięki czemu wytwarza się model wolnego twórcy.

XX-lecie międzywojenne możemy podzielić na dwa etapy. Pierwsze dziesięciolecie to radość z wolności, a drugie to niepokój, rozwój państwa totalitarnego i  pojawiające się wątki katastroficzne.

Grupy poetyckie

W tej epoce pojawia się wiele zjawisk, które wcześniej nie miały miejsca, m.in. tworzenie się grup poetyckich, które były przeciwieństwem indywidualnych twórców. Członkowie grup poetyckich twierdzili, że mają większą siłę przebicia oraz reprezentują wspólny sposób myślenia.

Wśród grup poetyckich wyróżnić można:

• Skamander – nazwa zaczerpnięta od rzeki, która opływała starożytną Troję, co wskazuje na nawiązania do tradycji antycznej. Grupa ta powstała w Warszawie i uznana jest raczej za sytuacyjną niż programową, bo łączyły ich związki towarzyskie, a program schodził na dalszy plan. Skamander pojawia się w szczególnym momencie, gdyż Polska odzyskuje niepodległość, zmienia się też rola poety i poezji wobec narodu. Można wyróżnić trzy okresy kształtowania się grupy:

1. 1916 – 1919 r. to czas formowania się grupy i czasopisma „Pro arte et studio”, w którym twórcy walczą z ideologią młodopolską. Rok 1918 uznaje się za formalny początek funkcjonowania grupy, ponieważ właśnie wtedy organizuje się wielka piątka twórców: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński. Początkowo działają oni w małej kawiarni „Pod Picadoerm”.

2. Okres właściwy, obejmujący lata 1919 – 1926/1928. To czas pierwszego wystąpienia pod nazwą Skamander. Twórcy skupiają się wokół czasopisma „Skamander”. Poza wielką piątką, do grupy dołączają także: Pawlikowska-Jasnorzewska, Iłłakiewiczówna, Wittlin, Irena Tuwim czy Kaden-Bandrowski. Wtedy też ukształtowały się założenia grupy: brak teoretycznie określonego programu – jest to grupa programowo bezprogramowa. Uznawali jednak pewne ogóle zasady: radość i witalizm; zerwanie z mitologią posłannictwa narodowego; poetyka codzienności (szary człowiek jest bohaterem, pojawiają się tematy z życia codziennego i utwory pisane są językiem potocznym); zainteresowanie światem współczesnym, miastem i cywilizacją. Skamander w tym okresie był najpopularniejszą i najbardziej opiniotwórcza grupą, która współpracowała z „Wiadomościami Literackimi” pod redakcją Mieczysława Grydzewskiego.

3. Lata 1929 – 1939 r. to czas osłabienia więzi członków grupy, ich krytyka ze strony Drugiej Awangardy i Żagarów, a oficjalne rozejście się członków Skamandra przypada na okres II wojny światowej.

• Awangarda Krakowska to grupa powstała w Krakowie zapoczątkowana przez Tadeusza Peipera i skupiona wokół czasopisma „Zwrotnica”.  Członkami grupy byli m.in. Bruno Jasieński, Anatol Stern, Tytus Czyżewski, Aleksander Wat oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz. Awangarda poruszała problem przyszłości i cywilizacji technicznej.  Swój program wyrażali w haśle 3 razy M, czyli „Miasto – Masa – Maszyna”

• Żagary na czele z Czesławem Miłoszem. Grupa poetycka tworzyła na terenach współczesnej Litwy.

• Futuryści swą nazwę zaczerpnęli od futuryzmu, a zatem nawiązywali oni do przyszłości. Awangarda również poruszała ten problem, ale w granicach rozsądku, natomiast futuryści poruszali temat zdobyczy cywilizacyjnych, pisali o przyszłości w sposób skrajny. Futuryzm narodził się we Włoszech, a w Polsce także miał swych zwolenników. Ich hasło to: „Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”, które oznacza, że nowoczesność, zdobycze cywilizacji i postęp są ciekawszym i piękniejszym tematem niż starożytna tradycja. Futuryści zaprzeczają zatem tradycji. Pragną uwolnić od niej literaturę i sztukę. Chcą znieść także reguły ortograficzne.

Nurty i prądy XX-lecia międzywojennego

• Naturalizm
• Realizm
• Behawioryzm – zagłębienie się w psychice ludzkiej, skupiał się na opisie zachowań człowieka i na tej podstawie proponowano wysnuć wnioski o jego psychice.
• Egzystencjalizm – poruszał absurd ludzkiej egzystencji, np. frustracji z powodu istnienia wśród innych.
• Katastrofizm skupiający się na wizji nadchodzącej katastrofy.

Współczesność

Literatura okresu współczesności została wyznaczona przez wydarzenia historyczne: II wojna światowa, okres po zakończeniu wojny i rozrachunek z przeszłością, czas protestów robotniczych. Najnowsza polska literatura współczesna rozpoczyna się w momencie zniesienia cenzury, po obradach Okrągłego Stołu w 1989 roku.

Lata 1939 – 1945

Okres II wojny światowej to czas, gdy działalność literacka była utrudniona. Utwory z tej epoki były tworzone w warunkach konspiracyjnych lub na emigracji.

Literatura konspiracyjna wiązała się z działalnością podziemia artystycznego. Ważną rolę w tej kwestii odegrało tzw. „pokolenie Kolumbów”, które swe lata dojrzewania przeżywało w czasie trwania II wojny światowej, co ukształtowało ich twórczość. Do „pokolenia Kolumbów” należeli m.in.: Tadeusz Borowski, Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz, Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert czy Miron Białoszewski.

Twórczość emigracyjna była wynikiem tego, że wojna zmusiła wielu artystów do wyjazdu z kraju. Na emigracji w tym okresie tworzyli m.in.: Władysław Broniewski, Adam Ważyk, Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimierz Wierzyński czy Julian Tuwim.

Lata 1945 – 1956

Po zakończeniu wojny niektórzy z twórców emigracyjnych powrócili do kraju. Był to okres rozliczenia się z przeszłością historyczną oraz opis wydarzeń wojennych. Szczególną popularnością w tym okresie cieszyły się takie gatunki jak: esej, felieton czy reportaż.

Jest to również czas literatury socrealizmu, czyli podporządkowanie jej ideologii partii.  Literatura tego typu miała charakter propagandowy. Pokolenie debiutujące w okresie socrealizmu nazwano pokoleniem„pryszczatych”. Ideologię propagandową przyjęli jako element swojej własnej. W późniejszych latach jednak większość z nich zmieniło swoje poglądy

W kwestii socrealistycznej przełomowy był 1956 rok, kiedy na XX Zjeździe Komunistycznych Partii Związku Radzieckiego zrezygnowano z kultu Stalina. Natomiast w Polsce jest to okres pierwszych strajków robotniczych. Kultura polska w tym czasie zaczęła bardziej się rozwijać. W tym okresie utworzyła się również grupa, zwana pokoleniem 56 (debiutanci z tego czasu). Wśród nich znaleźli się: Marek Hłasko, Stanisław Grochowiak, Andrzej Bursa.

Lata 1957 – 1989

Okres kulturowej swobody w Polsce trwał jedynie do 1957 roku. Wiele instytucji zostało wtedy zlikwidowanych, a cenzura została ponownie narzucona.

Utwory po 1956 roku zmieniły swój charakter. W dramacie charakterystyczny był zbiór nonsensów i groteski, był to tzw. teatr absurdu, połączony z poczuciem tragizmu. Przykładem takiego utworu jest „Kartoteka” Tadeusza Różewicza.

W liryce pojawił się nurt zwany poezją lingwistyczną, czyli twórczość pisana za pomocą różnych gier językowych

Nastąpił w tym czasie rozwój kultury masowej, nasiliła się nagonka antysemicka. W marcu 1968 roku dochodzi do brutalnie tłumionych strajków studenckich. Po tych wydarzeniach tworzy się pokolenie zwane „Nową Falą”lub pokoleniem 68. Należeli do niego: Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki. Byli to poeci zaangażowani w życie społeczne, przez co stanowili grupę niewygodną dla władzy komunistycznej.

Literatura po 1989 roku

Po obradach Okrągłego Stołu nastąpiło zniesienie cenzury, dzięki czemu literatura mogła się swobodnie rozwijać.

Zaczyna tworzyć również tzw. pokolenie „brulionu”, debiutujące po 1989 roku, związane z czasopismem pt. „bruLion”. Wśród takich twórców odnaleźć możemy: Jacka Podsiadło, Marcina Świetlickiego, Manuelę Gretkowską, Olgę Tokarczuk, Andrzeja Stasiuka, Magdalenę Tuli. Buntowali się oni przeciwko romantycznej wizji posłannictwa literatury. Proponowali anarchię, banalność, prowokację i codzienność.

„bruLion” ukazywał się w latach 1986 – 1999 pod redakcją Roberta Tekieli.

Nurt o’harystyczny reprezentowany przez Jacka Podsiadło i Marcina Świetlickiego.  Ów nurt proponuje model poezji, która akcentuje potoczność oraz codzienność ludzkiego doświadczenia jako koncepcję literacką. Nazywano ich także „barbarzyńcami”, ze względu na specyficzną formę wyrazu.